Foundation Course – Contemporary Issues – III (Marathi Version)-munotes

Page 1

11
De) ceeveJeer nkeÌkeÀeb®es GuuebIeve DeeefCe GHee³e³eespevee
De) Devegmeg®eerle peeleer : IeìveelcekeÀ Je keÀe³eosMeerj nkeÌkeÀ, GuuebIevee®es ÒekeÀej, efveJeejCe / mebJeOe&ve
³eb$eCee
ye) Devegmet®eerle peceeleer : IeìveelcekeÀ Je keÀe³eosMeerj nkeÌkeÀ , GuuebIevee®es ÒekeÀej, efveJeejCe / mebJeOe&ve
³eb$eCee
keÀ) ceefnuee : IeìveelcekeÀ Je keÀe³eosMeerj nkeÌkeÀ, GuuebIevee®es ÒekeÀej, efveJeejCe / mebJeOe&ve ³eb$eCee
[) yeeuekesÀ : IeìveelcekeÀ Je keÀe³eosMeerj nkeÌkeÀ, GuuebIevee®es ÒekeÀej, efveJeejCe / mebJeOe&ve ³eb$eCee
F) DeHebie J³ekeÌleer, DeuHemebK³eebkeÀ DeeefCe Òeew{ : IeìveelcekeÀ Je keÀe³eosMeerj nkeÌkeÀ GuuebIevee®es
ÒekeÀej, efveJeejCe / mebJeOe&ve ³eb$eCee
IeìkeÀ j®evee :
1.0 GefÎ<ìîes
1.1 ÒeemleeefJekeÀ
1.2 ceeveJeer nkeÌkeÀeb®eer Hee ³eceuueer/GuuebIeve -mJeªHe DeeefCe ÒekeÀej
1.2.1 Devegmetef®ele peeleer peceeleer®³ee nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer
1.2.2 eqðe³eeb®³ee nkeÌk eÀeb®eer Hee³eceuueer/GuuebIeve
1.2.3 cegues eEkeÀJee yeeuekeÀeceieejeb®³ee ceeve Jeer nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer
1.2.4 DeuHemebK³eekeÀ meceepee ®³ee nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer
1.3 DeHebie (efoJ³eebie) Je Òeew{ ³eeb®³ee nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer
1.4 meejebMe
1.5 efJeÐeeHeerþ oerIeexÊejer³e ÒeMve
1.0 GefÎäîes
1) ceeveJeer nkeÌkeÀ cnCepes keÀe³e les mecepeues.
2) ce eveJeer nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer keÀMeer nesles les mecepetve Ieslee ³esF&ue.
3) DeHebie Je Òeew{ ³eeb®³ee mecem³ee Je nkeÌkeÀeb®es GuuebIeve Henelee ³esF&ue.
1.2 ÒeemleeefJekeÀ
ceeveJeer nkeÌkeÀeb®es cenÊJe Je DeeJeM³ekeÀlee ³eeb®eer Deelee meJee&bvee ®e HegjsMeer peeCeerJe Peeueer
Demeueer DeeefCe l³eeyeeyele DeeCeKeer peeie=leer Ie[Jetve DeeCeC³ee®es Òe³elve peieYej megª Demeues lejermunotes.in

Page 2

2peiee®³ee efJeefJeOe Yeeieebleerue yeN³ee®e J³ekeÌleerbvee ceeveJeer nkeÌkeÀebHeemetve Jebef®ele JneJes ueeieles. ner
JemlegefmLeleer veekeÀejueer peeT MekeÀle veener. ngketÀceMeener eEkeÀJee SkeÀeefOekeÀejMeener jeä^eb®eer lej ieesä®e
JesieUer! lesLeerue jep³ekeÀlex ceeveJeer nkeÌkeÀ Hee³eoUer leg[efJeC³eele®e Oev³elee ceeveleele. cee$e ueeskeÀMeener
He×leer®ee mJeerkeÀe j kesÀuesu³ee meJe&®e jeä^ebleerue ceeveJeer nkeÌkeÀeb®eer HeefjefmLeleer meceeOeevekeÀejkeÀ Deens.
Demee oeJee keÀjlee ³esCeej veener. DeveskeÀ ueeskeÀMeener jeä^eblener nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer nesle Demeles.
DeeHeuee Yeejle osMener l³eeme DeHeJeeo vee ner.
1.2 ceeveJeer nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer/GuuebIeve -mJeªHe DeeefCe ÒekeÀej
ceeveJeer nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer Peeu³eecegUs eEkeÀJee meceepeeleerue keÀener IeìkeÀebvee ceeveJeer
nkeÌkeÀeHeemetve Jebef®ele jneJes ueeieu³eecegUs keÀesCel³eener osMe ecegUs DeveskeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesleele. ceeveJeer
nkeÌkeÀebHeemetve Jebef®ele jenC³eeMeer efveie[erle Demeuesu³ee mecem³ee J³ekeÌleer®es peerJeve lej ÒeYeeefJele
keÀjleele®e. HeCe l³ee®eyejesyej jeä^e®³ee Je meceepee®³ee peerJeveelener iebYeerj mJe©H ee®³ee GueLeeHeeueLeer
Ie[Jetve DeeCeC³eeme l³ee keÀejCeerYetle nesleele. cnCetve l³ee®eer oKeue IesCes ³ee meboYee&le DeeJeM³ekeÀ þjles.
l³eeHewkeÀer keÀener cenÊJeeb®³ee mecem³ee Heg{erue Deensle.
1.2.1 Devegmetef®ele peeleer peceeleer®³ee nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer:
Yeejle mejkeÀejves Devegmegef®ele peeleer DeeefCe peceeleerJejerue Del³ee®eej LeebyeefJeC³eemeeþer
Del³ee®eej ÒeefleyebOekeÀ keÀe³eoe kesÀuee. ³ee keÀe³eo³ee®es GefÎäîe ns Deens keÀer Devegmetef®ele peeleer Je
Yeìke̳ee Je efJecegkeÌle peele er peceeleerleerue ueeskeÀebvee meceepee®³ee cegdK³e he´keenele mLeeve efceUeJes.
Devegmetef®ele peeleer, Yeìke̳ee Je efJecegkeÌle peeleer Je peceeleebrceOeerue J³ekeÌleerme Keele veenerle Demee HeoeLe&
eEkeÀJee efkeÀUme GlHeVe keÀjCeeje HeoeLe& KeeC³eeme JeeefHeC³eeme mekeÌleer nesleer. ³ee peceeleerceOeerue
ueeskeÀebvee J³ekeÌleerme peyejomleerves DebieeJejerue keÀHe[s keÀe{eJe³eeme ueeJeCes Je l³eeb®es KetHe neue keÀjCes,
l³eebvee peieCes cegMkeÀerue keÀjCes Demes DeveskeÀ ÒekeÀej®es Devegmetef®ele uee skeÀebJej nesCeejs íU nesle
Demeu³eekeÀejCeeves ³ee®ee ÒeefleyebOekeÀ keÀe³eoe yeveefJeuee iesuesuee Deens.
mejkeÀejves meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer cnCetve p³eebveer peceeleerleerue SKeeÐee J³ekeÌleerme Yegue Hee[tve
eEkeÀJee peyejomleer keÀ©ve YeerkeÀ cee ieC³eeme ueeJeCes eEkeÀJee leMee ÒekeÀej®es Jele&ve l³eeme keÀjeJe³eeme
ueeJeCes. Devegmegef®ele peceeleerceOeerue SKeeÐee J³ekeÌleerme peyejomleer keÀªve celeoeve keÀª ve osCes, eEkeÀJee
SKeeÐee þjeefJekeÀ GcesoJeejeme celeoeve keÀjeJe³eeme ueeJeCes eEkeÀJee keÀe³eÐeeves meebieerleuesu³ee He×leerHes#ee
Jesieȳee He×leerves celeoeve keÀjeJe³eeme ueeJeCes.
mejkeÀejuee Devegmetef®ele peeleer, peceeleer®³ee mecem³ee mees[efJeCes Meke̳e Peeues veener. l³ee
mecem³eebcegUs®e l³ee®³ee nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer nesle Deens. leer keÀejCes Heg{erue ÒeceeCes Deensle.
1) ieefjyeer:
³ee ueeskeÀeb®eer meJee&le ceesþer Je cenÊJee®eer mecem³ee ieefjyeer Deens. HeejbHeeefjkeÀ Yeejleer³e
meceepeele ³ee ueeskeÀebvee Del³eble nueke̳ee Òeleer®eer keÀeces osC³eele Deeueer ne sleer. l³eebvee veJee J³eJemee³e
efveJe[C³ee®eer cegYee veJnleer. DeeOegefvekeÀ keÀeUele J³eJemee³eemebyebOeer®es efveye¥Oe efMeefLeue Peeues Demeues lejer
MeskeÀ[es Jeveener.munotes.in

Page 3

32) meceepeele keÀefve<þ mLeeve:
DemHe=M³eebvee DeefleMe³e leg®ílesves JeeieefJeues peele nesles. l³eeb®³eekeÀ[s HeenC³ee®ee
G®®eJeCeea³eeb®ee ¢efäkeÀesCe ®eebieuee veJnlee. l³eecegUs l³eebvee DeeHeuee efJekeÀeme keÀjlee Deeuee veene r. SkeÀe
ÒekeÀejs l³eeb®eer meJe& yeepetves keÀeW[er keÀjC³eele Deeueer. Devegmetef®ele peeleer -peceeleerle Deepe meg×e
meeceeefpekeÀ peerJeveele menYeeieer keÀªve IesC³eele Jeefjÿ peeleeR®es ueeskeÀ ceveeHeemetve le³eej nesleebvee
efomele veenerle.
3) Ye soYeeJe :
meeceeefpekeÀ peerJeveele l³eeb®³eeJej DeveskeÀ ÒekeÀejs YesoYeeJe kesÀuee peele Deens. l³eeb®³eekeÀ[s
HeenC³ee®ee G®®eJeCeea³eeb®ee efJeefMeä ¢efäkeÀesve eEkeÀJee l³eeb®³eekeÀ[tve Flej peeleeR®es ueeskeÀ yeeUiele
Demeuesu³ee Jele&veefJeDemeleerue ³ee®eer keÀuHevee DeeHeCe keÀ© MekeÀlees. Deepener veeskeÀjer, efMe#eCe Fl³eeoer #es$eele meceepeele
YesoYeeJe kesÀuee peele Deens.
4) Oeeefce&keÀ mecem³ee :
DemHe=M³eles®³ee ÒeLesuee Oeeefce&keÀ DeeOeej Deens. l³eecegUs Devegmetef®ele peeleerpeceeleeR®³ee ueeskeÀebJej DeveskeÀ
Oeeefce&keÀ efveye¥Oe ueeoC³eele Deeues Deensle. l³eebvee Òe®eerve keÀeUer Oeeefce&keÀ mebmkeÀejeb®ee DeefOekeÀej veJnlee.
DeeOegefve keÀ keÀeUele Devegmetef®ele peeleer -peceeleeR®³ee ueeskeÀebJej Ieeleuesues Oeeefce&keÀ efveye¥Oe cee$e yejs®emes
efMeefLeue Peeues Deensle. leLeeefHe Oeeefce&keÀ J³eJenejele Je keÀe³e&¬eÀceele Depetvener l³eebvee Flejeb®³ee
yejesyejerves menYeeieer nesC³ee ®eer mebOeer efoueer peele veener.
5) DeeefLe&keÀ MeesûeeceerCe meceepeeleerue Devegmetef®ele peeleer -peceeleebr®³ee ueeskeÀebHewkeÀer yejs®e ueeskeÀ Meslecepetj Deensle. keÀejCe
l³eeb®³eele efMe#eCee®ee HeÀejmee Òemeej Peeuesuee veener. mJele:®eer peceervener vemeles, l³eecegUs Meslecepetj
cnCetve ogmeN³ee®³ee peefceveerJej jespeieej keÀjCes ne®e GHepeerefJekesÀ®ee ceeie& l³eeb®³eeHeg{s Demelees. ceesþîee
Menjele MeejerefjkeÀ Þecee®eer keÀeces, nueke̳ee Òeleer®eer keÀeces l³eebvee efoueer peeleele.
1.2.2 eqðe³eeb®³ee nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer/GuuebIeve:
Heg{erueÒeceeCes eqðe³eeb®³ee nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer kesÀueer peeles.
1) Dev³ee³e:
Yeejleer³e meceepeele eqðe³eebvee og³³ece mLeeve osC³eele Deeues nesles. DeLee&le og³³ece mLeeve Demes
cnìu³e eves eqðe³eeb®³ee meceepeeleerue JeemleefJekeÀ efmLeleer®eer DeeHeCeeme HegjsMeer keÀuHevee ³esCeej veener.
Yeejleer³e efðe³ee meJe& ÒekeÀej®³ee meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ Je keÀewìgbefyekeÀ Dev³ee³ee®³ee yeUer
þju³ee nesl³ee. l³eecegUs l ³eeb®eer DeJemLee HeMegngve ner nerve yeveueer nesleer Demes cnìues lej les HeÀejmes
®egkeÀer®es þjCeej veener.
2) Deefve<ì ®eeueerjerleer:
meleer®eer ®eeue, ðeer Ye´tCenl³ee, yeeueefJeJeen, efJeOeJee -efJeJeeneme ÒeefleyebOe, kesÀMeJeHeve, efðe³eebvee
efMe#eCe IesC³eeme ÒeefleyebOe, yeng -HelveerefJeJeen ³eemeejK³ee ®eeueerjerefle, ©{eR®ee eqðe³eeb®³ee peerJeveeJej
efkeÀleer efJeHejerle HeefjCeece Peeuee Demesue ³ee®eer kesÀJeU keÀuHevee®e kesÀuesueer yejer. Yeejleer³e meceepe Oeeefce&keÀ
Je meeceeefpekeÀ ® eeueerjerleer, ©{eR®³ee yeeyeleerle Del³eble keÀce&þ meceepe cnCetve DeesUKeuee peele neslee.
meenefpekeÀ®e meceepeele Òe®eefuele Demeuesu³ee meJe& Deefveä ®eeueerjerleer, ª{er®es keÀeìskeÀesjHeCes Heeuevemunotes.in

Page 4

4kesÀues peele nesles. HeefjCeeceer, l³eecegUs ceef nuee meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ Dev³ee³eeKeeueer De#ejMe: Yej[tve
iesu³ee nesl³ee. l³eeb®eer DeJemLee Del³eble o³eveer³e yeveueer nesleer.
3) meceeveles®es leÊJe:
DeeHeu³ee osMeeleerue eqðe³eeb®³ee meeceeefpekeÀ efmLeleer®ee Jemlegefveÿ Dee{eJee Iesleue elej
DeeHeCeeme DeMee efveceveeHeemetve mJeerkeÀejuesues veener. l³eecegUs Deepe SkeÀefJemeeJ³ee MelekeÀelener Yeejleer³e ceefnueebvee DeveskeÀ
ÒekeÀej®³ee iebYeerj mecem³eebMeer Pegbpe ÐeeJeer ueeiele Deens. Yeejleer³e Heg©¢efäkeÀesve DeÐeeHener Hegjsmee efvekeÀesHe veener.
4) Jew%eeefvekeÀ ¢efäkeÀesve:
Yeejleeves Jew%eeefvekeÀ Òeieleerle HeÀej ceesþer DeeIee[er Iesleueer Deens. DeeHeuee osMe meJe& yeeyeleerle
peieeleerue Òeiele osMeeb®³ee yejesyejeruee Deeuee Deens. Demes DeeHeCe ceesþîee DeefYeceeveeves meebiele Demelees.
HeCe DeeHeCe Jew%eeefvekeÀ Òeieleer kesÀueer Demeueer lejer, Jew%eeefvekeÀ ¢efäkeÀesve cee$e mJeerkeÀ ejuee veener.
HeefjCeeceer DebOeÞe×e, Yeesȳee mecepegleer, meveeleveer Je=Êeer ³ee ieesäeR®ee DeeHeu³ee ueeskeÀebJej Demeuesuee
Heie[e Deepener lemee®e keÀe³ece Deens. l³ee®ee®e SkeÀ Yeeie cnCetve Yeejleer³e Heg©¢efäkeÀesvee®ee Gu uesKe keÀjlee ³esF&ue. eqðe³eebkeÀ[s HeenC³ee®³ee ³ee HetJe&ûenotefDeepener DeveskeÀ ÒekeÀej®es Del³ee®eej nesle Deensle. l³eeb®³ee peerJeveele DeveskeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesle
Deensle.
keWÀê mejkeÀej DeeefCe jep³e mejkeÀej ³e ebveer ceefnuee efJekeÀemee®³ee Je keÀu³eeCee®³ee efJeefJeOe
³eespevee jeyeefJeC³ee®es Òe³elve ®eeueefJeues Demeues lejer ceefnuee meyeueerkeÀjCee®es GefÎä DeÐeeHener
¢efäHeLeeme Deeues Demeu³ee®es efomele veener. meceepeele eqðe³eebvee Heg©efceUC³eemeeþer Depetvener yeje®e keÀeueeJeOeer peeJee ueeiesue DeMeer®e ue#eCes efomele Deensle. eEueie meceles®ee
HegjmkeÀej efkeÀleerner G®®e opee&ves kesÀuee peele Demeuee lejer leer ieesä menpeemenpeer meeO³e
nesC³eemeejKeer Jeeìle veen er. ³eeb®es keÀejCe Demes keÀer, efðe³eebefJeDeepener HeÀejmee yeoue Peeuee veener. Yeejleer³e meceepee®³ee yeeyeleerle lej Demes efJeOeeve þeceHeCeeves
keÀjlee ³esF&ue. Yeejleer³e meceepe SkeÀefJemeeJ³ee MelekeÀel e JeeJejle Demeuee lejer eqðe³eeb®³ee ÒeMveebkeÀ[s
Heenleevee lees SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀele Demeu³eeÒeceeCes Jele&ve keÀjlees. meenefpekeÀ®e eqðe³eebvee meceeve
nkeÌkeÀ osC³ee®ee efJe®eej l³eeb®³ee ieUer menpelesves Glejle veener.
DeeHeu³ee osMeeleeru e meJe&meeceev³e ueeskeÀ®e efðe³eeb®³ee ÒeMveekeÀ[s Devegoej ¢efäves Heenleele
Demes veener, lej p³eebvee efJe®eejJeble eEkeÀJee meceepeOegjerCe Demes cnìues peeles. l³eeb®eer efJe®eejmejCeer Je
ke=Àleerner ³ee®e Heþ[erle cees[Ceejer Demeles. keÀe³eosceb[U ele ceefnueebvee SkeÀ -le=leer³eebMe FlekeÀs Deej#eCe
osC³ee®³ee ÒeMveeyeeyele Yeejleer³e jepekeÀejC³eebveer ®eeueefJeuesueer ®eeue{keÀue DeeefCe Iesleuesueer ogìHHeer
YetefcekeÀe ns l³ee®es®e SkeÀ GoenjCe nes³e. ceefnueeb®³ee keÀe³eosceb[Ueleerue Deej#eCe e®ee cegÎe DeveskeÀ Je®e®exle Deens. Hejbleg l³eeyeeyele Òel³e#e ke=Àleer keÀjC³ee®eer jepekeÀer³e He#eeb®eer le³eejer efomele veener. keÀener
jepekeÀer³e He#eebveer lej ceefnuee Deej#eCeeuee GIe[ efJejesOe kesÀuee Deens. keÀener jepekeÀer³e He#e
Deej# eCee®³ee cegÐeeuee leeW[osKeuee HeeeEþyee osleele. Hejbleg l³eekeÀjerlee YejerJe ke=Àleer keÀjC³eeme les Heg{s
³esle veenerle. l³eecegUs ne ÒeMve Depegvener jWieeUle He[uee Deens. l³eeyeeyele®es efJeOes³ekeÀ Deelee keÀesþs
mebmeosle meeoj Peeues Deens. HeC e les keÀOeer mebcele nesF&ue. ³ee®ee YejJemee keÀesCeerner osT MekeÀle veener.munotes.in

Page 5

5DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) Devegmetef®ele peeleer peceeleer®³ee nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer mHeä keÀje.
2) eqðe³eeb®³ee nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer mHeä keÀje.
1.2.3 cegues eEkeÀJee yeeuekeÀeceieejeb®³ee ceeveJeer nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer:
yeeuekeÀeceieeje®eer ÒeLee keÀe³ece®eer yebo keÀjC³ee®³ee GÎsMeeves Yeejle mejkeÀejves yeeuekeÀeceieej
(ÒeefleyebOe Je efve³ece) keÀe³eoe 1986 ne meJe& meceeJesMekeÀ keÀe³eoe mebc ele kesÀuee Deens. ³ee keÀe³eÐeevegmeej
Del³eble OeeskeÀeoe³ekeÀ Demes J³eJemee³e DeeefCe 57 Òeef¬eÀ³eebceO³es ueneve cegueebvee keÀeceeJej þsJeC³eeme
ÒeefleyebOe keÀjC³eele Deeuee Deens. lemes®e yeeuekeÀeceieejebMeer mebyebefOele jeä^er³e keÀe³eos Je efve ³ece ³eebvee
Deeblejjeä^er³e keÀeceieejeefJekeÀeceieej mebIeìves®³ee mene ceevekeÀebvee DeeleeHe³e¥le mJeerke=Àleer efoueer Deens.
yeeuekeÀeceieejeb®³ee mecem³esves iebYeerj mJe©H e OeejCe keÀjC³ee®es SkeÀ keÀejCe Demes meebielee ³esF&ue
keÀer, mejkeÀejves ³ee ÒeMvee®³ee cegUeHe³e¥le peeC³ee®ee keÀOeer Òe³elve®e kesÀuee veener. yeeuekeÀebvee eEkeÀJee
ueneve cegueebvee þsJeC³eeme ÒeefleyebOe keÀjCeeje keÀe³eoe mebcele kesÀuee keÀer, l³eemebyebOeer®es DeeHeues keÀle&J³e
mebHeues. DeMeer®e keÀenerMeer yesefHeÀefkeÀjer®eer YetefcekeÀe mejkeÀejves Iesleueer Demeu³ee®es efometve ³esles. ns keÀe³eos
ceeb[CeeN³ee IeìkeÀebvee Meemeve keÀjC³ee®eer #ecelee mejkeÀejuee oeKeefJelee Deeueer veener .c n C e p e s ® e
keÀe³eÐee®eer keÀeìskeÀesj DebceueyepeeJeCeer keÀjC³ee®eer iejpe l³eeme Jeeìueer veener. l³ee®eÒeceeCes ueneve
cegueebvee MeejerefjkeÀ #eceles®eer keÀeces keÀe keÀjeJeer ueeieleele. ³ee®ee ieebYeer³ee&ves efJe®eej keÀjC³eekeÀ[sner l³eeveer
HeÀejmes ue#e efoues veener.
Yeejle mejkeÀejves yeeuecepegjer®eer ÒeLee yebo Hee[C³eemeeþer DeveskeÀ GHee³e³eespevee kesÀu³ee
Demeu³ee lejer DeÐeeHener ner ÒeLee HetCe&HeCes cees[erle efveIeeuesueer veener. yeeuekeÀeb®³ee mecem³ee keÀe³ece
jenC³ee®es SkeÀ cen ÊJee®es keÀejCe Demes keÀer, mejkeÀej® ³eel³eemebyebOeer efJeefJeOe keÀe³eÐeebleerue lejlegoer
HeÀkeÌle keÀeieoeJej®e jeefnu³ee Deensle. l³ee Òel³e#eele Debceueele ³esT MekeÀu³ee veenerle. cegueebvee keÀeceeJej
þsJeC³eeme keÀe³eÐeeves ÒeefleyebOe kesÀuee D emeuee lejer ³ee Je³eesieìeleerue cegues Iejiegleer GÐeesieele,
ne@ìsueceO³es, ceesþîee peceerveceeuekeÀe®³ee Mesleele Je Òemebieer Del³eble peesKeceer®³ee efþkeÀeCeer Òel³e#e Ieece
ieeUleevee efomeleele. ³eeJe©ve cegueeb®³ee mebyebOeerle keÀe³eÐee®eer keÀ eìskeÀesj DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eele
mejkeÀej ceesþîee ÒeceeCeele DeHe³eMeer þjuees Deens. mejkeÀej®³ee keÀu³eeCekeÀejer ³eespeveeb®es Je keÀe³e&¬eÀceeb®es
cegdK³e GefÎä meceepeeleerue meJe& IeìkeÀebvee peerJeveeJeM³ekeÀ iejpeeb®eer ®eebieu³ee ÒekeÀejs Hetle&lee keÀjCes ns®e
Demeues Heeefnpes, Hejbleg DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee keÀu³eeCekeÀejer ³eespevee Je keÀe³e&¬eÀce jeyeJetvener DeMee ÒekeÀej®eer
HeefjefmLeleer efvecee&Ce keÀjCes mejkeÀejuee Meke̳e Peeues veener.
1.2.4 DeuHemebK³eekeÀ meceepee®³ee nkeÌke Àeb®eer Hee³eceuueer:
Yeejle mejkeÀejves DeuHemebK³eekeÀebmeeþer jeä^er³e Dee³eesie keÀe³eÐeeleerue lejlegoer Debleie&le
cegmueerce, MeerKe, ef¸e½eve, yeew× Je HeejMeer ³ee Hee®e peceeleeRvee DeuHemebK³eekeÀ peceeleerb®ee opee& efoueemunotes.in

Page 6

6Deens. osMee®³ee Sket ÀCe ueeskeÀmebK³esle Jejerue Hee®e peceeleeR®³ee ueeskeÀmebK³es®es ÒeceeCe 18.47 ìkeÌkesÀ
FlekesÀ Deens. Yeejle mejkeÀejves vesnceer®e DeuHemebK³eekeÀ peceeleeR®³ee efnlemebyebOee®es j#eCe keÀjC³eeuee
ÒeeOeev³e efoues Deens.
osMeeleerue DeuHemebK³eekeÀ Je iee¥®ee Je peceeleeR®ee ogye&ue eEkeÀJee keÀcekegÀJele IeìkeÀeble®e meceeJesMe
neslees. DeeHeu³ee osMeeleerue meJe&®e ogye&ue IeìkeÀeb®³ee mecem³ee peJeUHeeme SkeÀmeejK³ee eEkeÀJee meceeve
Deens. ieefjyeer, meeceeefpekeÀ ceeieemeuesHeCe, meeceeefpekeÀ Yeso YeeJe, Mew#eefCekeÀ ceeieemeuesHeCe, yesjespeieejer,
keÀpe&yeepeejerHeCee Fl³eeoer mecem³ee meJe&®e ogye&ue IeìkeÀebvee Yes[meeJele Demeleele. DeuHemebK³eekeÀ
Jeiee&®³eener ÒeecegK³eeves ³ee®e mecem³ee Deensle. l³eecegUs DeuHemebK³eekeÀ Jeie&ner meeceeefpe keÀ, DeeefLe&keÀ Je
Mew#eefCekeÀ¢äîee ceeieemeuesues jeefnues Deensle.
Jejerue mecem³eebKesjerpe DeuHemebK³eekeÀ Jeiee¥vee DeeCeKeer SkeÀe mecem³esuee leeW[ ÐeeJes ueeieles.
leer mecem³ee cnCepes l³eeb®³ee megjef#elelesmebyebOeer®eer mecem³ee nes³e. osMee leerue keÀener DeuHemebK³eekeÀ
peceeleeR®³ee ueeskeÀebvee DeeHeCe Demegjef#ele Deenesle Demes Jeeìles. l³eeb®eer ner YeeJevee Deieoer®e ®egkeÀer®eer
eEkeÀJee efvejeOeej Deens, Demes cnCelee ³esCeej veener. DeueerkeÀ[erue keÀener JejepekeÀejCeele Oeeefce&keÀ Gvceeoe®es Je Demeefnlej DeuHemebK³eekeÀeb®³ee ceveele DeMee ÒekeÀej®eer Demegjef#eleles®eer YeeJevee GlHeVe nesCes Deieoer
mJeeYeeefJekeÀ nes³e. keÀener JeDeuHemebK³eekeÀeb®³ee ¢äerves efveef½ele®e eE®eleepevekeÀ Deensle.
me®®ej meefceleerves DeeHeu³ee DenJeeueele osMeeleerue cegmueerce meceepe efkeÀleer ceeieemeues uee Deens,
³eeJej ÒekeÀeMe ìekeÀuee Deens. ³ee meefceleerves Demes oeKeJetve efoues Deens keÀer, cegmueerce meceepeele
efMe#eCee®es ÒeceeCe yejs®e keÀceer Deens. l³eebvee MeemekeÀer³e veeskeÀN³eeble Hegjsmes ÒeefleefveefOelJe efceUeuesues veener.
cegmueerc eOeceea³eebHewkeÀer yejs®e ueeskeÀ ieefjyeer®³ee HeefjefmLeleerle®e peerJeve peiele Deensle. me®®ej meefceleerves
DeeHeu³ee DenJeeueele Demes cnìues Deens keÀer, osMee®³ee SketÀCe ueeskeÀmebK³esle cegmueerceeb®es ÒeceeCe 13.4
ìkeÌkesÀ FlekesÀ Demeues lejer MeemekeÀer³e veeskeÀN³eeble l³eeb®es ÒeceeCe HeÀkeÌle 4.9 ìkeÌkesÀ FlekesÀ Deens.
MeemekeÀer³e mesJeebleerue Yeejleer³e ÒeMeemekeÀer³e mesJee, Yeejleer³e efJeosMe mesJee DeeefCe Yeejleer³e Heesueerme mesJee
³ee leerve mesJee efJeMescegmueerceeb®es ÒeceeCe 3.2 ìkeÌkesÀ FlekesÀ®e Deens. cegmueerce meceepeeleerue HeoJeerHe³e¥le®es efMe#eCe Iesleuesu³ee
J³ekeÌleeR®eer mebK³ee 3.4 ìkeÌkesÀ FlekeÀer Deens. ns ÒeceeCe eEnotceO eerue Jeefjÿ peeleeR®³ee HeoJeerOej
J³ekeÌleeR®³ee leguevesle KegHe®e keÀceer Deens.
DeuHemebK³eekeÀeb®³ee nkeÌkeÀeb®es mebj#eCe JneJes cnCetve jep³eIeìvesleerue cetueYetle nkeÌkeÀeb®³ee
³eeoerle Oeeefce&keÀ mJeeleb$³ee®³ee nkeÌkeÀeb®ee meceeJesMe keÀjC³e ele Deeuee Deens. Oeeefce&keÀ mJeeleb$³ee®³ee
nkeÌkeÀebleie&le jep³eIeìvesves meJe& J³ekeÌleeRvee DeeHeu³ee meodmeodefJeJeskeÀyeg×ervegmeej JeeieC³ee®es DeeefCe
DeeHeu³ee Oecee&®es Heeueve Je Òe®eej keÀjC³ee®es mJeeleb$³e efoues Deens. cee$e meeJe&peefveke À megJ³eJemLee,
veerefleceÊee DeeefCe Deejesi³e ³eebvee yeeOee ³esCeej veener DeMee jerleerves®e ³ee nkeÌkeÀeb®ee JeeHej keÀjlee ³eslees.
DeuHemebK³eekeÀeb®³ee nkeÌkeÀeb®es j#eCe keÀjC³eemeeþer meebmke=ÀeflekeÀ Je Mew#eefCekeÀ nkeÌkeÀeb®eener
jep³eIeìvesl e meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee Deens.
³ee nkeÌkeÀebleie&le DeMeer lejlego keÀjC³eele Deeueer Deens keÀer, Yeejlee®³ee ÒeosMeele eEkeÀJee l³ee®³ee
keÀesCel³eener Yeeieele JeemleJ³e keÀjCeeN³ee veeieefjkeÀeb®³ee keÀesCel³eener efJeYeeieeuee mJele:®eer mJele b$e YeeefueHeer eEkeÀJee mebmke=Àleer Demeu³eeme leer DeyeeefOele jeKeC³ee®ee l³eeme nkeÌkeÀ jenerue.munotes.in

Page 7

7³ee nkeÌkeÀevJe³es osMeeleerue Oeeefce&keÀ Je YeeefmJele:®³ee Hemebleer®³ee efMe#eCe mebmLee mLeeH eve keÀ©ve l³ee ®eeueefJeC³ee®ee DeefOekeÀej osC³eele Deeuee
Deens. l³ee®eÒeceeCes efMe#eCemebmLeebvee ceole keÀjleebvee SKeeoer efMe#eCemebmLee efJeefMeä Oeeefce&keÀ efkebÀJee
Yeeefnceer efoueer Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) cegues eEkeÀJee yeeuekeÀeceieejeb®³ee ceeveJeer nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer mHeä keÀje.
2) DeuHemebK³eekeÀ meceepee®³ee nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer mHeä keÀje.
1.3 DeHebie (efoJ³eebie) Je Òeew{ ³eeb®³ee nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer
DeHebie Je Òeew{ (pesÿ veeieefjkeÀ) ³eeb®³ee nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer DeeHeCeeme Heg{erueÒeceeCes Henelee ³esF&ue.
De) 1) DeHebie J³ekeÌleer®³ee nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer / GuuebIeve :
DeHebielJee®ee DeLe& Heenleebvee DeeHeCe Demes cnìues keÀer, DeHebielJeecegUs l³ee J³ekeÌleer®³ee
keÀe³e&#ecelesJej ÒeefleketÀue HeefjCeece neslees. DeHebie J³ekeÌleer Flej meJe&meeceev³e J³ekeÌleerÒeceeCes DeeHeues owvebefove
J³eJenej keÀ© MekeÀle veene r. l³eeb®³ee keÀe³e& keÀjC³ee®³ee #ecelesJej DeHebielJeecegUs keÀener ce³ee&oe He[leele.
l³eeletve®e l³eeb®³ee peerJeveele DeveskeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesleele.
MeejerefjkeÀ HejeJeuebyeve ner DeHebie J³ekeÌleer®eer meJee&le cenÊJee®eer DeeefCe l³eebvee $eemeoe³ekeÀ
þjCeejer mecem³ee nes³e. DeHebie J³ekeÌleer MeejerefjkeÀ eEkeÀJee ceeveefmekeÀ¢äîee ogye&ue Demeleele. l³eecegUs
l³eebvee DeeHeues owvebefove J³eJenej J³eJeeqmLeleHeCes Heej Hee[lee ³esle veenerle. DeMee efmLeleerle l³eebvee
kegÀìgbyeeleerue Fl ej J³ekeÌleebrJej eEkeÀJee peJeU®³ee veelesJeeF&keÀebJej DeJeuebyetve jeneJes ueeieles. meJe&®e DeHebie
J³ekeÌleer MeejerefjkeÀ¢äîee HejeJeuebyeer Demeleele Demes veener. DeHebie J³ekeÌleer®³ee DeHebielJee®es ÒeceeCe efkeÀleer
Deens ³eeJej ner yeeye DeJeue byetve Demeles. keÀener DeHebie J³ekeÌleer DeeHeues owvebefove J³eJenej Deieoer
J³eJeefmLelejerl³ee keÀª MekeÀleele. DeMee DeHebieebvee FlejebJej HeÀejmes DeJeuebyetve jeneJes ueeiele veener.
p³ee DeHebie J³ekeÌleeRvee DeeHeues owvebefove J³eJenej keÀjlee ³esle veenerle eEkeÀJee p³ee J³ekeÌleer
MeejerefjkeÀ¢äîee Del³eble ogye&ue Demeleele, l³ee DeHebie J³ekeÌleerJej DeeHeu³ee GHepeerefJekesÀmeeþer ogmeN³eeJej
DeJeuebyetve jenC³ee®eer JesU ³esles. DeHebielJee®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Demeuesu³ee J³ekeÌleer GlHe VeÒeeHleer®eer
keÀesCeleerner keÀeces keÀª MekeÀle veener. l³eebvee keÀesCel³eener ceeiee&ves GlHeVe efceUefJeCes Meke̳e nesle veener.
l³eecegUs l³ee DeeefLe&keÀ yeeyeleerlener HegCe&le: HejeJeuebyeer nesleele. meOeve kegÀìgbyeeleerue DeHebie J³ekeÌleeRve e³ e e
ieesäer®ee efJeMesJ³ekeÌleeR®³ee ¢äerves DeeefLe&keÀ HejeJeuebyeve ueeefpejJeeCes þjC³ee®eer Meke̳elee Demeles. DeeHeCe ogmeN³ee®³ee
efpeJeeJej Dee³e les yemetve Keele Deenesle Demes l³eebvee Jeeìt ueeieles. keÀener DeHebieebvee lej ceeveneveerner menve
keÀjeJeer ueeieles. l³eeb®³ee kegÀìgbyeeleerue Flej ceeCemes l³eebvee efn[ermeefHeÀ[erme keÀ© ueeieleele. DeMee
efmLeleerle SKeeÐee efvejeOeejeÒeceeCes peerJeve peieC³ee®ee Òemebie l³eeb®³eeJej ³eslees.munotes.in

Page 8

8DeHebieeb®³ee yeeyeleerle efMe#eCe IesC³eelener DeveskeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesleele. efJeMesJ³ekeÌleer eEkeÀJee cetkeÀyeefOej J³ekeÌleer ³eeb®³ee efMe#eCee®³ee yeeyeleerle DeMee mecem³ee GodY eJeleele. l³ee®es
keÀejCe Demes keÀer, DebOe eEkeÀJee cetkeÀyeefOej cegueebvee vesnceer®e MeeUsle HeeþefJelee ³esle veener. l³eebvee Flej
cegueebÒeceeCes efMe#eCe osCes Meke̳e nesle veener. DebOeebmeeþer Je cetkeÀyeefOejebmeeþer Jesieȳee MeeUe Demeleele.
Hejbleg ³ee MeeUe meJe&®e efþkeÀeCeer Demeleele Demes veener. keÀener þjeJeerkeÀ efþkeÀeCeer®e, efJeMesMenjebletve DeMee MeeUe Demeleele. l³eecegUs meJe&®e HeeuekeÀebvee DeeHeueer cegues l³ee efþkeÀeCeer HeeþefJeCes Meke̳e
nesle veener. He efjCeeceer DeveskeÀ DebOe eEkeÀJee cetkeÀyeefOej cegueebvee efMe#eCeeHeemetve Jebef®ele JneJes ueeieles.
nele, Hee³e DeMee keÀener DeJe³eJeeble Demeuesu³ee J³ebieecegUs DeHeielJe Deeuesueer cegues cee$e Flej
meJe&meeceev³e cegueebÒeceeCes efMe#eCe IesT Me keÀleele. HeÀkeÌle l³eeb®³eele DeelceefJeéeeme efvecee&Ce keÀjC³ee®eer
DeeefCe l³eebvee ceeveefmekeÀ efoueemee osC³ee®eer iejpe Demeles. Hejbleg l³eebvee Demee efoueemee osCeejer eEkeÀJee
DeelceefJeéeeme ÒeeHle keÀ©ve osCeejer ceeCemes Yesìleerue®e ³ee®eer Kee$eer osle ³esle veener.
DeHebieebvee veeskeÀjerefJemeJe&meeceev³e ceeCemeebÒeceeCes DeeHeues owvebefove J³eJenej Heej Hee[C³eeme me#ece Demeleele. DeveskeÀ DeHebie
J³ekeÌleeR®eer yeewef×keÀ #ecelee eEkeÀJee kegÀJele meJe&meeceev³e ceeCemeeFlekeÀer®e Demeles, cnCetve®e DeMee DeHebie
J³ekeÌleer efMe#eCeele keÀesþsner keÀceer He[uesu³ee efomele veener. keÀener DeHebie J³ekeÌleer lej G®®eefJeÐeeefJeYetefDemeleele. H ejbleg DeHebieekeÀ[s HeenC³ee®ee meceepee®ee ¢efäkeÀesve eflelekeÀemee efvekeÀesHe vemelees. meceepeeleerue
Flej ueeskeÀeb®³ee ceveele DeHebie J³ekeÌleeR®ee kegÀJeleeryeeyele eEkeÀJee #ecelesyeeyele DeveskeÀ MebkeÀe Demeleele.
DeHebie J³ekeÌleer FlejebFlek e̳ee keÀe³e&#ecelesves keÀece keÀjCeej veenerle Demes®e l³eebveer ie=nerle Oejuesues Demeles,
l³eecegUs DeHebieekeÀ[s HegjsMeer iegCeJeÊee Demeleebvee osKeerue l³eebvee veeskeÀjer osC³ee®es veekeÀejC³eekeÀ[s®e
meJe&meeOeejCe keÀue efometve ³eslees.
Meeje refjkeÀ Je DeeefLe&keÀ HejeJeuebefyelJe DeeefCe FlejebkeÀ[tve nesC³ee®eer GHes#ee ³eecegUs DeHebie
J³ekeÌleeR®³ee ceveele SkeÀ ÒekeÀej®ee v³etveieb[ efvecee&Ce neslees. DeeHeCeekeÀ[s Flej ceeCemeebHes#ee yeN³ee®e
keÀcelejlee Deensle. l³eecegUs DeeHeCe Flej ebMeer yejesyejer®³ee veel³eeves J³eJenej keÀjC³eeme Hee$e veener,
DeeHeueer ®eej®eewIeele efcemeUC³ee®eer uee³ekeÀer veener, Flej meJe& ceeCemes DeeHeCeeme nem³eemHeo mecepele
Deensle Demes l³eebvee Jeeìt ueeieles. DeMee ÒekeÀej®³ee v³egveieb[eves Heíe[ue sueer J³ekeÌleer mJele:®³ee
#ecelesFlekesÀner keÀe³e& keÀª MekeÀle veener. DeeHeCeekeÀ[s keÀmeu³eener ÒekeÀej®eer #ecelee veener Demee mecepe
efleves keÀªve Iesleuesuee Demelees efle®³ee efþkeÀeCeer DeelceefJeéeemee®ee DeYeeJe efomet ueeielees.
DeHebie J³ ekeÌleer®³ee keÀu³eeCeemeeþer mejkeÀej®es Jejerue ÒeceeCes efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀce neleer Iesleues
Demeues lejer SkeÀìîee mejkeÀej®³ee Òe³elveeletve DeHebie keÀu³eeCee®ee ÒeMve ceeieea ueeiesue. DeMeer DeHes#ee
þsJeueer peeT MekeÀle veener. DeeHeCe Jej cnì u³eeÒeceeCes Yeejleele DeHebie J³ekeÌleeR®eer mebK³ee yejer®e ceesþer
Deens. DeHebielJee®es ÒekeÀej JesieJesieUs Demeu³eeves DeHebiee®³ee keÀu³eeC³ee®ee ÒeMve DeefOekeÀ®e iegbleeiegbleer®ee
yeveuee Deens. Òel³eskeÀ ÒekeÀejeleerue DeHebieeb®³ee mecem³ee Jes ieJesieȳee Deensle. l³eecegUs l³eeb®³ee mecem³ee
mees[efJeC³eemeeþer JesieJesieȳee GHee³eeb®ee DeJeuebye keÀjCes Yeeie He[les. ³eeJe©ve DeHebie J³ekeÌleer®³ee
keÀu³eeCee®³ee ÒeMveeb®eer J³eeHleer efkeÀleer ceesþer Deens DeeefCe ne ÒeMve keÀmee yengDee³ee ceer Deens ns mHeä
nesles.
DeHebie J³ekeÌleeR®³ee keÀu³eeCee®³ee ÒeMvee®es Jejerue mJe©He efJe®eejele Ieslee mejkeÀejkeÀ[tve
kesÀu³ee peele Demeuesu³ee Òe³elveebvee mesJeeYeeJeer mebmLee, mJeb³emesJeer Je efyevemejkeÀejer mebIeìvee DeeefCemunotes.in

Page 9

9meeceeefpekeÀ k eÀe³e&keÀlex ³ee meJee&b®³ee menkeÀe³ee&®eer pees[ efceUCes DeeJeM³ekeÀ þjles. mJe³ebmesJee mebmLee Je
mebIeìvee l³ee®eÒeceeCes meeceeefpekeÀ keÀe³e&keÀlex eEkeÀJee meceepemesJekeÀ ³ee keÀe³ee&le cenÊJee®es ³eesieoeve keÀª
MekeÀleele. Deepe meceepeeleerue keÀener mebmLee, mebIeìvee DeMee ceeveJeleeJeeoer keÀe³ee&le Òel³e#e menYeeieer
Peeu³ee Deensle. mejkeÀejosKeerue DeMee mebmLee, mebIeìvee ³eebvee efvejefvejeȳee ceeiee¥veer Òeeslmeenve osle
Deens. meceepeeleerue efJeefJeOe IeìkeÀeb®³ee meecetefnkeÀ Òe³el veebÜejs DeHebie J³ekeÌleeRvee Lees[eHeÀej efoueemee
osC³ee®es GefÎä efveef½ele®e meeO³e nesT MekesÀue.
ye) Òeew{ (pesÿ veeieefjkeÀ) J³ekeÌleer®³ee nkeÌkeÀe®es GuuebIeve:
1. MeejerefjkeÀ mecem³ee:
Je=OoÊJeecegUs efvecee&Ce nesCeejer meJee&le cenÊJee®eer m ecem³ee cnCepes MeejerefjkeÀ mecem³ee nes³e.
Je=×eJemLesle J³ekeÌleerb®eer MeejerefjkeÀ #ecelee keÀceer nesles. l³eeletve DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee MeejerefjkeÀ mecem³ee
efvecee&Ce nesleele. Je=×eHekeÀeUele ceveg<³ee®³ee Mejerjele DeveskeÀ yeoue nesleele Mejerj PegkeÀCes eEkeÀJee
Mejerjeme yeekeÀ ³esCes DebieeJej megjkegÀl³ee He[Ces, oele He[Ces, [esȳeeves keÀceer efomeCes, keÀceer SsketÀ ³esCes,
neleeHee³eeme kebÀHe megìCes ³eemeejKes DeveskeÀ MeeefjjerkeÀ yeoue Je=×eHekeÀeUele nesle Demeleele. l³eeletve
J³ekeÌleer®³ee peerJeveele efvejefvejeȳee mecem³ee efvecee&Ce nesleele.
2. Deejesi³eefJeJe=×eJemLesle ceveg<³ee®³ee Mejerjele Peeuesu³ee yeoueeletve Deejesi³e efJeGodYeJeleele. J³ekeÌleer®eer MeejerefjkeÀ #ecelee keÀceer Pee ueer keÀer efle®³ee Deejesi³ee mebyebOeer®³ee le¬eÀejer Jee{t
ueeieleele. Je=× J³ekeÌleer®eer He®eveMekeÌleer keÀceer nesles. l³eeyejesyej efle®eer ÒeeflekeÀejMekeÌleerner keÀceer nesT
MekeÀles. ceeveJeer Mejerj efvejefvejeȳee ÒekeÀej®³ee Deepeejebvee menpeemenpeer yeUer He[C³eeme meg©Jeele
nesles, cnCepes Je=×eHekeÀeUele ceveg<³ee®³ee ceeies DeveskeÀ Deepeej ueeieleele. oele He[Ces, keÀceer efomeCes,
Mejerjeuee yeekeÀ ³esCes, neleeHee³eeme kebÀHe megìCes, ne[s efþmegU nesCes DeMee MeejerefjkeÀ mecem³eebce tUsner
Deejesi³eefJe3. kegÀìgbyeeleerue ueeskeÀebkeÀ[tve nesCeejer GHes#ee:
kegÀìgbyeeleerue Deieoer peJeU®³ee ueeskeÀebkeÀ[tve eEkeÀJee veelesJeeF&keÀebkeÀ[tve nesCeejer GHes#ee ner
Je=×eb®eer DeeCeKeer SkeÀ cenÊJee®ee r mecem³ee nes³e. DeMee ÒekeÀej®³ee DeHes#esuee DeveskeÀ ieesäer keÀejCeerYetle
nesle Demeleele. les meJe& DeeHeeHeu³ee keÀeceele J³emle Demeleele, l³eecegUs kegÀìbgyeeleerue Je=×ebmeeþer Hegjsmee
JesU keÀesCeer®e osT MekeÀle veener. keÀener JesUe Je=× cee Cemee®ee efJeef#eHle mJeYeeJe Je ef®e[ef®e[sHeCee ³eecegUs
kegÀìgbyeeleerue Flej ueeskeÀ l³ee®³eeHeemetve otj jenC³ee®ee eEkeÀJee l³eebvee ìeUC³ee®ee Òe³elve keÀjleele.
4. SkeÀekeÀerHeCee:
peerJeveele ³esCeeje SkeÀekeÀerHeCee ner osKeerue Je=×eb®eer SkeÀ mecem³ee yevet ueeieueer Deens. efJeYekeÌle
kegÀìgbyeHe×leerle Je=× J³ekeÌleebrmeeþer Hegjsmee JesU osC³eeme kegÀCeeueener meJe[ vemeles. l³eecegUs DeeHeCe
SkeÀekeÀer He[le ®eeueuees Deenesle Demes l³eebvee Jeeìt ueeieles. DeeHeCe Dee³eg<³eYej DeeHeu³ee De e³eg<³ee®³ee
DeKesj®³ee keÀeUele DeeHeu³eekeÀ[s keÀesCeer ue#e osle veener, DeeHeueer efJe®eejHegme kesÀueer peele veener, ³ee
ieesäeR®eer Keble l³eebvee Jeeìt ueeieles. ³eeletve®e peerJeveele vewjeM³e efvecee&Ce nesles. keÀener Je=× ceeCemes
keÀceeueer®ee r efvejeMe yeveleele. Deelee DeeHeu³ee peerJeveele keÀenerner DeLe& jeneruee veener Demes l³eebvee Jeeìt
ueeieles.munotes.in

Page 10

105. DeeefLe&keÀ mecem³ee :
keÀener Je=× J³ekeÌleeR®³ee peerJeveele DeeefLe&keÀ mecem³eener efvecee&Ce nesleele. iejerye kegÀìgbyeeleerue
Je=×ebvee ner mecem³ee ceesþîee ÒeceeCeele Yes[meeJeles. l³ee®es GlHeVe Deieesoj®e ce³ee&efole Demeles. DeMee
HeefjefmLeleerle DeeHeu³ee DeeefLe&keÀ iejpee YeeieefJeC³eemeeþer efleuee kegÀìgbyeeleerue Flej ueeskeÀebJej DeJeuebyetve
jenCes Yeeie He[les. Je=× c eeCemeebefJel³eeb®³eeJej HeefjefmLeleer®³ee ce³ee&oe He[uesu³ee Demeleele. meenefpekeÀ®e Je=× J³ekeÌleer DeeefLe&keÀ De[®eCeerle
meeHe[leele. l³eeb®³ee meeO³ee iejpeener HetCe& nes T MekeÀle veenerle.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) DeHebie J³ekeÌleer®³ee nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer mHeä keÀje.
2) pesÿ veeieefjkeÀ J³ekeÌleer®³ee nkeÌkeÀe®es GuuebIeve mHeä keÀje.
1.4 meejebMe
ceeveJeer nkeÌkeÀ cnCepes nkeÌkeÀ cnCepes meeceeefpe keÀ peerJevee®eer DeMeer HeefjefmLeleer nes³e keÀer,
p³eeefMeJee³e J³ekeÌleeruee meeceev³ele: mJele:®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme keÀ©ve IesCes Meke̳e nesle veener. ceeveJeer
nkeÌkeÀ Demetvener l³eebvee DeeHeu³ee nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer/GuuebIeve nesle Demeleebvee efomeles. ðeer³ee, cegues,
DeuHemebK³eebkeÀ, Devegmetef®ele peeleer -peceeleer ³eeb®³ee nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer nesleebvee DeeHeCeeme efomeles.
lemes®e DeHebie Je Òeew{ J³ekeÌleerb®³ee nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer nesles.
1.5 efJeÐeeHeerþer³e o erIeexÊejer ÒeMve
1) ceeveJeer nkeÌkeÀ cnCepes keÀe³e les meebietve Devegmetef®ele peeleer peceeleer Je eqðe³eeb®³ee nkeÌkeÀeb®es GuuebIeve
mHeä keÀje.
2) yeeuekeÀ Je DeuHemebK³eekeÀ ³eeb®³ee nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer mHeä keÀje.
3) DeHebie Je Òeew{ J³ek eÌleerb®³ee nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer mHeä keÀje.
4) ceeveJeer nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueermHeä keÀje.
5) efìHee efuene.
De) yeeuekeÀeb®³ee nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer. ye) ðeer³eeb®³ee nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer.
keÀ) DeuHemebK³eekeÀeb®³ee nkeÌkeÀeb®eer Hee ³eceuueer.
[) DeHebie J³ekeÌleeR®³ee nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer.
F) Òeew{ J³ekeÌleebr®³ee nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer.

munotes.in

Page 11

112
ye)ceeveJeer nkeÌkeÀ IeìveelcekeÀ lejletoer Je Dee³eesie
Heeþe®eer ªHejs2.0 GefÎäîes
2.1 ÒeemleeefJekeÀ
2.2 ceeveJeer DeefOekeÀej / Yeejleer³e veeieefjkeÀeb®es cetueYetle nkeÌkeÀ
2.3 keÀener cenÊJee®³ee keÀe³eÐeeb®es mJeªHe / ceeveJeeefOek eÀej ÒeefleyebOekeÀ keÀe³eos
2.3.1 peeleerJee®ekeÀ ÒeefleyebOe keÀe³eoe -1989
2.3.2 Iejiegleer eEnmee keÀe³eoe -2005
2.3.3 efJeMeeKee keÀe³eoe -1997
2.3.4 yeeuekeÀeceieej Òeefleye× keÀe³eoe -1986
2.3.5 De#ece J³ekeÌleer keÀe³eoe -1995
2.4 jeä^er³e cee veJeer nkeÌkeÀ Dee³eesie
2.5 je<ì^er³e Devegmetef®ele peeleer -peceeleer Dee³eesie
2.6 jeä^er³e ceefnuee Dee³eesie
2.7 DeuHeJe³eerve Dee³eesie
2.8 meejebMe
2.9 efJeÐeeHeerþer³e oerIeexÊejer ÒeMve
2.0 GefÎäîes
1) efJeefJeOe DeefOekeÀej DeY³eemelee ³es F&ue.
2) efJeefJeOe keÀe³eÐeeb®es mJe©He Heenelee ³esF&ue.
3) efJeefJeOe je<ì^er³e Dee³eesieeb®es mJe©He mecepetve Ieslee ³esF&ue.
2.1 ÒeemleeefJekeÀ
ceeveJeer nkeÌkeÀeb®³ee GuuebIevee®³ee yeeyeleerle ue#e IeeueC³eemeeþer mJeleb$e Je HeefjHetCe& ³eb$eCee
efvecee&Ce keÀjC³ee®³ee nsletve keWÀêer³e Meemeveeves 1993 ceO³es SkeÀ DeO³eeosMe ueeiet kesÀuee. veblej ³ee
DeO³eeosMeeuee mebmeos®³ee ceev³elesves DeefOeefve³ecee®es mJe©He ÒeeHle Peeues. ³eeuee®e `ceeveJeer nkeÌkeÀ mebj#eCe
DeefOeefve³ece' 1993 Demes m ebyeesOeues peeles.munotes.in

Page 12

12ceeveJeer nkeÌkeÀebyeeyele mebj#eCe ÒeeHle keÀªve osC³ee®³ee ¢äerves ne DeefOeefve³ece GHe³egkeÌle
ceeveuee peelees. ³ee DeefOeefve³eceevegmeej ceeveJeer nkeÌkeÀeb®³ee mebj#eCeemeeþer efJeefJeOe Dee³eesiee®eer mLeeHevee
keÀjC³eele Deeu eer Deens. l³eeceO³es ÒeecegK³eeves jeä^er³e ceeveJeer DeefOekeÀej Dee³eesie, jep³e ceeveJeer
DeefOekeÀej Dee³eesie, ceefnuee Dee³eesie, DeuHemebK³eebkeÀ Dee³eesie F. ®ee meceeJesMe neslees.
ceeveJeer mevceeve DeeefCe ceeveJeer peerJeve ³eeb®eer Fefleneme ele melele DeJensuevee Peeueer Demetve,
Deepener nesle Deens. ceeveJe cnCetve pevceeuee Deeu³eeveblej ceeveJeer mevceeve DeeefCe peerJevee®³ee
j#eCeemeeþer l³eeb®³ee vewmeefie&keÀ nkeÌkeÀeb®es mebj#eCe keÀjCes cnCepes®e ceeveJeer nkeÌkeÀeb®es mebj#eCe nes³ e. ³ee
nkeÌkeÀeb®es mebj#eCe ³eesi³eÒekeÀejs nesle vemeu³eecegUs ceeveJeer nkeÌkeÀ Dee³eesiee®eer mLeeHevee keÀjeJeer Demee SkeÀ
efJe®eej ÒeJeen peieYej Heg{s Deeuee.
peieeleerue meJee&le ceesþs ueeskeÀMeener jeä^ cnCetve Yeejlee®ee GuuesKe kesÀuee peelee s.Yeemebmke=Àleer, vewmeefie&keÀ j®evee, nJeeceeve, ueeskeÀÒeJe=Êeer ³eele Del³ebeflekeÀ efJeefJeOee Demetvener peieeleerue SkeÀ
mebmke=Àleer mebHeVe Je meefnDeepeHe³ e¥le®ee Yeejlee®ee Fefleneme Heeefnuee lej l³eele SkeÀ ieesä ÒekeÀYeejleer³e peveceeCemeele mJele:yejesyej Flejeb®³ee nkeÌkeÀeb®eer Demeuesueer peeCeerJe. ³eecegUs DeveskeÀ HeefjJele&ves
nesTvener nkeÌkeÀ keÀle&J³eeb®³ee me nmebyebOeele Yeejlee®ee efJekeÀeme Je Òeieleer nesle Deeueer Deens. ³ee
ÒeJe=Êeeruee®e `GoejceleJeeo' Demee SkeÀ Meeðeer³e Meyo Deens. ÒeeefleefveefOekeÀ ueeskeÀMeener, cetueYetle nkeÌkeÀ,
keÀe³eÐee®es jep³e, v³ee³eeue³eeb®es meeJe&YeewceÊJe ³ee yeeyeer Go ejceleJeeoe®³ee ®eewkeÀìerletve Yeejleer³e
jepekeÀer³e efJe®eejele He×leMeerjHeCes ©peu³ee Deensle. ³eele veeieefjkeÀeb®es cetueYetle nkeÌkeÀ DeeefCe l³eeb®eer
IeìveelcekeÀ ceeiee&ves keÀjeJe³ee®eer DebceueyepeeJeCeer ³ee®es efJeJejCe ne Yeejleer³e jep³eIe ìvesleerue meJee&le
HeefjHetCe& Demee Yeeie Deens. l³eele Demeuesuee leHeMeerue Dev³e keÀesCel³eener osMee®³ee jep³e Ieìvesle
meeHe[le veener. Fbûepeer jepeJeìer®es Yeejleer³e pevepeerJeveeJejerue mebmkeÀej l³ee®eyejesyej Dev³e osMeeb®ee
jep³eIeìveeb®ee me Keesue DeY³eeme ³eeletve Yeejleer³e jep³e Ieìvesle nkeÌkeÀeb®ee Peeuesuee meceeJesMe SkeÀ
DeY³eemee®ee Yeeie Deens.
ceeveJeer nkeÌkeÀeb®eer J³eeK³eeë
ceeveJeer nkeÌkeÀ ³ee meb%esleerue DeefOekeÀej Je nkeÌkeÀ ³ee meb%es®ee DeLe& mecepetve Iesleuee keÀer,
ceeveJeeefOekeÀej eEkeÀJee ceeveJeer nkeÌkeÀ meb%es®ee DeLe&yeesOe neslees.
`p³eeb®³ee efMeJee³e J³ekeÌleer®es HeefjHetCe& DeefmlelJe Meke̳e nesCeej veener. DeMee ieesäer cnCepes
nkeÌkeÀ nes³e.' ceeCemeeuee DeLe&HetCe& peerJeve peieC³eemeeþer peer Heefje fmLeleer nJeer Demeles leer nkeÌkeÀebceO³es
efvecee&Ce nesles. DecegkeÀ SkeÀ nkeÌkeÀ ceeCemee®³ee HeefjHetCe& peieC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Deens. lees vemeCes ns
Dev³ee³ekeÀejkeÀ Deens. DeMeer YeeJevee pesJne meceepeele meJee¥efiekeÀ neslees lesJne l³ee ceei eCeeruee J³eeHekeÀ
mlejeJej ueeskeÀ mecegoe³ee®ee HeeþeRyee ÒeeHle neslees. HeefjCeeceer leer ceeieCeer ceev³e keÀjCes jepemeÊesuee Yeeie
He[les. ceveg<³e ne yeg×erceeve Je efJe®eej ÒekeÀì keÀjCeeje ÒeeCeer Deens. lees DeeHeu³ee yeg×er®ee JeeHej keÀªve
veJeveefJeve MeesOe ueeJelees. DeeefCe peerJeveceeveele melele yeoue keÀªve les DeefOekeÀ mece=× keÀjC³eele
iegbleuesuee Demelees. DeMee ³ee ceeveJe ÒeeC³eeb®es owvebefove peerJeve megkeÀj JneJes ³ee ¢äerves l³eeuee keÀener
cetueYetle nkeÌkeÀ efceUCes DeeJeM ³ekeÀ Deens. l³eebvee®e ceeveJeer nkeÌkeÀ Demes cnCeleele.munotes.in

Page 13

131) ``meJe& ceeveJeebvee cnCepes ðeer DeeefCe Heg©osMe, pevce, mebHeÊeer DeMee keÀesCel³eener YesoYeeJeeefMeJee³e Demeuesueer D eeefCe meceevelesJej DeeOeejuesues
cetueYetle Je peerJeveeJeM³ekeÀ Demes DeefOekeÀej DeeefCe mJeeleb$³e cnCepes ceeveJeer nkeÌkeÀ nes³e.''
2) ``peieeleu³ee Òel³eskeÀ ceeveJeeuee lees kesÀJeU ceeveJeer kegÀìgbyee®ee meom³e Deens SJe{îee SkeÀe®e
keÀejCeeves pes nkeÌkeÀ efceUe³euee®e Heeefnpesle DeMee nkeÌkeÀebvee ceeveJeer nkeÌkeÀ Demes cnCeleele.
3) nsje@ue ueemkeÀer : meceepeeves DeLeJee jep³eeves ceev³elee efouesu³ee ceeieC³ee cnCepes nkeÌkeÀ nesles.''
keÀesCel³eener jep³ee®es mJe©He l³ee jep³eeves ceev³ elee efouesu³ee cetueYetle nkeÌkeÀebJe©ve þjle Demeles. \
4) ceeveJeer mebj#eCe DeefOeefve³ece 1993 ceOeerue J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes. ``ceeveJeer nkeÌkeÀ ³ee®ee DeLe&
J³ekeÌleer®es peerJeve mJeeleb$³e, mecelee Je Òeefleÿe ³ee mebyebOeer®es Je mebefJeOeev ee®es nceer efouesues eEkeÀJee
Deeblejjeä^er³e keÀjejeceO³es meeceeefJeä keÀjC³eele Deeuesues DeeefCe Yeejleeleerue v³ee³eeue³eebvee
DebceueyepeeJeCeer keÀjlee ³esF&ue Demes nkeÌkeÀ nes³e.
ceeveJeer nkeÌkeÀeb®³ee j#eCee®eer DeeJeM³ekeÀlee (Need to protect human Rights):
ceeveJeer nkeÌkeÀeb®es mJe©He meceäerJeeoer Demeues lejerner J³ekeÌleer meceepe ³ee oesvneR®³ee efnlee®³ee
¢äerkeÀesveeletve l³eeb®es mebj#eCe keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ner DeeJeM³ekeÀlee Heg{erueÒeceeCes mHeä keÀjlee
³esF&ue.
De) Jew³eeq keÌlekeÀ mevceeve Je mJeeleb$³e :
HeMet-He#eebÒeceeCes O³es³enerve peerJeve peieC³eeHes#ee mevceeveeves peerJeve peieCes ns Òel³eskeÀ
ceeveJee®³ee peerJevee®es O³es³e Demeles, DeeHeues Deelcemevceeve efìkeÀJetve þsJeC³ee®³ee ¢äerves®e Òel³eskeÀe®eer
Oe[He[ ®eeuet Demeles DeeefCe ³eemeeþer Òel³eskeÀeuee keÀener DeefOekeÀej DemeCes DeeJeM³ekeÀ þjles. Goe. mJe
-J³eJemee³e efveJe[C³ee®es mJeeleb$³e. DeMeeÒekeÀej®es keÀener DeefOekeÀej Demeu³eeefMeJee³e J³ekeÌleer peerJeveele
mevceeveÒeeHleer keÀªve IesT MekeÀl e veener. Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee DeeHeu³ee F®ísvegmeej peerJeve peieC³eemeeþer
efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee mJeeleb$³ee®ee DeefOekeÀej vemeCes DeeJeM³ekeÀ þjles. Goe. mLeueeblej keÀjC³ee®ee
DeefOekeÀej. meceeve keÀeceemeeþer meceeve Jesleve efceUefJeC³ee®ee Dee fOekeÀej, mJeosMe mees[tve HejosMeele peeCes
Je Hegvne mJeosMeele ³esCes, F®ísvegmeej J³eJemee³e efveJe[Ces F. meJe& ÒekeÀej®³ee DeefOekeÀejeb®ee meceeJesMe
ceeveJeer DeefOekeÀejeb®³ee meveosle meceeefJe<ì Deens. Debeflecele: Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, J ew³eeqkeÌlekeÀ
peerJeveele mevceeve Je mJeeleb$³e efceUefJeC³eemeeþer Je efìkeÀJetve þsJeC³eemeeþer ceeveJeer nkeÌkeÀeb®es mebj#eCe
nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
ye) DeefYeJ³ekeÌleer mJeeleb$³eë
³eeceO³es ÒeecegK³eeves efJe®eej keÀjC³ee®es mJeeleb$³e, YeemebIeìvee mLeeHeve keÀjC³ee®es mJeeleb$³e F. ®ee meceeJesMe neslees. pej J³eeqkeÌleuee DeefYeJ³ekeÌleer mJeeleb$³e
Demesue lej®e J³ekeÌleer mJele:®es efJe®eej meceepeemeceesj þsJetve mJeeleb$³e J³ekeÌle keÀ© MekeÀlees. ³eec egUs
mevceeveeves peerJeve peieC³eemeeþer Òel³eskeÀeuee DeefYeJ³ekeÌleer mJeeleb$³e DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens Je l³eemeeþer
³ee nkeÌkeÀeb®es mebj#eCe nesCes iejpes®es þjles.munotes.in

Page 14

14keÀ) ogye&ue IeìkeÀeb®es mebj#eCe :
DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ o=äîee ceeieeme uesues, Devegmetef®ele peeleerpeceeleerleerue J³ekeÌleer, ðeer³ee
Je DeuHemebK³eebkeÀ IeìkeÀ F. ®ee meceeJesMe ogye&ue IeìkeÀebceO³es neslees. ogye&ue IeìkeÀeb®³ee efnlemebyebOee®es
j#eCe nesTve l³eebvee meyeU IeìkeÀeyejesyej®³ee mHeOexle efìketÀve jenC³ee meeþer keÀener efJeMesÒeeHle nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Lees[ke̳eele ogye&ue IeìkeÀebvee osKeerue mevceeveeves peerJeve peieC³eemeeþer
l³eeb®³ee ceeveJeer nkeÌkeÀeb®es mebj#eCe nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
[) v³eeef³ekeÀ mebj#eCeë
v³eeef³ekeÀ m ebj#eCe cnCepes keÀe³eosMeerj mebj#eCe nes³e. meeceev³e J³ekeÌleerHeemetve les legªbieele
mekeÌlecepegjer®eer efMe#ee YeesieCeeN³ee kewÀÐeeHe³e¥le meJee¥vee®e v³eeef³ekeÀ mebj#eCe efceUefJeC³ee®ee DeefOekeÀej
Deens. meÊeeOeejkeÀeb®³ee eEkeÀJee Heesefuemeeb ®³ee uenjervegmeej keÀesCeeueener DeìkeÀ nesC³eeHeemetve mebj#eCe efceUt
MekeÀles Je ³eemeeþer®eer lejleto cnCepes v³eeef³ekeÀ mebj#eCe nes³e.
Goe. YeeieueHetj (efyenej) keÀejeie=nele DeefOe#ekeÀe®³ee ceveceeveer keÀejYeejecegUs keÀener kewÀÐeebvee
[esUs HeÀes[C³ee®³ee efMe#esuee meeceesjs peeJes ueeieues. DeefOe#ekeÀe®³ee pee®eecegUs les kewÀoer ¢äernerve Peeues.
³ee DeceeveJeer ke=Àl³eeyeÎue DeefOe#ekeÀeuee oesceeCemeebÒeceeCes®e kewÀoer ne os Keerue ceeCetme Deens Je l³eeuee osKeerue FlejebÒeceeCes®e peieC³ee®ee, efMe#eCe
IesC³ee®ee DeefOekeÀej Deens. v³eeef³ekeÀ mebj#eCee®³ee nkeÌkeÀe®ee meceeJesMe ceeveJeeefOekeÀejeb®³ee meveosle neslees.
DeMee ÒekeÀejs DeeHeCeeme ceeveJeer nkeÌkeÀeb®³ee mebj #eCee®eer DeeJeM³ekeÀlee mHeä keÀjlee ³esF&ue.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : ceeveJeer nkeÌkeÀ j#eCee®eer DeeJeM³ekeÀlee keÀe Deens ?
2.2 ceeveJeer DeefOekeÀej / Yeejleer³e veeieefjkeÀeb®es cetueYetle nkeÌkeÀ
ceeveJeer DeefOekeÀej mene Deen sle. HeCe DeeHeCeeme ³eeefþkeÀeCeer Heg{erue DeefOekeÀejeb®ee®e HeÀkeÌle
efJe®eej kesÀuee Deens.
1) meceles®ee DeefOekeÀej (Right of equality):
³eeceO³es keÀuece 14 les 18 ³eeb®ee meceeJesMe neslees Je l³eeceO³es meceles®³ee DeefOekeÀeje®eer efJeefJeOe
ÒekeÀejs ®e®ee& kesÀueer Deens.
De) keÀe³eÐeecegUs meceevelee:
jep³e Ieìves®³ee keÀuece 14 ceO³es GuuesKeeruesu³ee mecelee ³ee®ee DeLe& Demee Deens keÀer
keÀe³eÐeeHeg{s meJe& veeieefjkeÀ meceeve Deensle Je keÀe³eÐeeves meJee&vee mebj#eCee®eer meceeve mebOee rDeens.
ueeskeÀMeener Meemeve J³eJemLesle kesÀuesues keÀe³eos meJee&bvee meceeve v³ee³e osCeejs Demeleerue ³eeb®eer keÀeUpeermunotes.in

Page 15

15Iesleueer peeles. ³ee ceO³es veeieefjkeÀ Je HejkeÀer³e J³ekeÌleer Demee YesoYeeJe keÀe³eÐeeves keÀjlee ³esle veener.
lemes®e Oece &-JebMe-peele -HebLe Demee keÀesCel³eener YesoYeeJe keÀjlee ³esCeej veener. Demesner ³ee DeefOekeÀejele
mHeä kesÀuesues Deens. ns nkeÌkeÀ efye´efìMeeb®³ee `keÀe³eÐee®es efve³ece' ³eeJej DeeOeejuesues Deensle.
mebj#eCeeyeeyele keÀe³eÐeeves meJee&bvee meceeve mebOeer Deens. FLes efMe#ee Demees keÀer ye#eerme meJee¥vee meceeve
v³ee³e Deens.
ye) YesoYeeJeeme Leeje veener:
jep³e Ieìves®³ee keÀuece 15 vegmeej Oece&, peele, eEueie, mLeeve keÀesCel³eener meeJe&peefvekeÀ
efþkeÀeCeer Goe. MeeUe, efmevesceeie=ns, mìsM eve, cebefojs F. efþkeÀeCeer YesoYeeJe kesÀuee peeCeej veener. FlekesÀ®e
veJns lej jep³eeves GHeueyOe keÀªve efouesu³ee veU, efJeefnj F. efþkeÀeCeer meJee¥vee meceeve nkeÌkeÀ Demesue
Demes Demeues lejerner ceeieemeuesu³ee Jeiee&®³ee Òeieleermeeþer Deiej le lmece ieìemeeþer Jesieȳee GHejeskeÌle
meJeueleer mejkeÀej GHeueyOe keÀªve osT MekeÀles. ³eeefMeJee³e ðeer³ee, yeeuekesÀ Je meceepeeleerue ogye&ue
IeìkeÀeb®³ee efJekeÀemeemeeþer Keeme lejlegoer keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej jep³eebvee osC³eele Deeuee Deens.
keÀ) meeJe&peefvekeÀ efþkeÀeCeer meceeve mebOeer :
jep³e Ieìves®³ee keÀuece 16 DevJe³es meJee&bvee MeemekeÀer³e veeskeÀN³eebceO³es meceeve mebOeer efoueer
peeF&ue Demes mHeä kesÀues Deens. veeskeÀjer osleebvee peele, Oece&, eEueie, JeCe& ³eeJe©ve YesoYeeJe He eUuee
peeCeej veener eEkeÀJee kegÀCeeueener ³ee keÀejCeebmeeþer DeHee$e þjefJelee ³esCeej veener. cee$e mejkeÀej
Devegmet®eerle peeleer -peceeleer DeeefCe DeeefLe&keÀ Je Mew#eefCekeÀ¢äîee ceeieemeJeieea³e DemeCeeN³eeb®³ee
Òeieleermeeþer veeskeÀjer osleebvee Keeme meJeuele DeLeJee jeKeerJe peeiee GHeueyOe keÀªve osT MekeÀles.
[) DemHe=M³elee efveJeejCe (keÀuece 17):
DemHe=M³elee efveJeejCeemeeþer keÀjC³eele Deeuesuee keÀe³eoe ns Yeejleer³e jep³e Ieìves®es Keeme
JewefMeäîe cnCeeJes ueeiesue. DeMee ÒekeÀej®ee keÀe³eoe peieeleerue Flej keÀesCel³eener jep³eIeìvesle meeHe[le
veener. DemHe=M³elee ve<ì kesÀu³ee efMeJee³e meeceeefpekeÀ mecelee ÒemLeeefHele nesCeej veener. ³ee®emeeþer jep³e
Ieìves®³ee keÀuece 17 vegmeej DemHe=<³elee veä keÀjC³eele Deeueer Deens. DemHe =M³elee HeeUCes ne keÀe³eÐeeves
efMe#esme Hee$e nesCeeje iegvne ceev³elee Deeuee Deens.
F) HeoJ³ee Je efkeÀleeyeeb®es mHeäerkeÀjCe (keÀceue 18):
mJeeleb$³eeHetJeea efye´efìMe mejkeÀej l³ee®³ee ¢efäves uee³ekeÀ DemeCeeN³ee J³eeqkeÌlebvee efvejefvejeȳee
HeoJ³ee, efkeÀleeye yeneue keÀjerle Demes. Goe. jeJeyenotj, jeJemeensye, efoJeeCe, mej F. ³eeceOetve
meeceeefpekeÀ efJeDeeCeCeeN³ee ³ee ke=Àef$ece, Devewmeefie &keÀ DeMee meJe& HeoJ³ee veä keÀjCes DeeJeM³ekeÀ nesles. jep³eIeìvesle
lemee GuuesKe keÀjC³eele Deeuee Deens. jep³e Ieìves®³ee 18 J³ee keÀueceevegmeej keÀesCeeueener mewefvekeÀ
Deiej %eeve mesJesJ³eefleefjkeÌle keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee HeoJ³ee jep³eeleHe xÀ efou³ee peeCeej veenerle.
2) J³ekeÌleer mJeeleb$³ee®ee DeefOekeÀej (Right to freedom) :
keÀuece 19 les 22 ³ee keÀueceebvegmeej Yeejleer³e veeiejerkeÀebvee Keeueerue ÒekeÀej®es mJeeleb$³e Jee
DeefOekeÀej osC³eele Deeuesues Deensle.munotes.in

Page 16

16De) Yeejep³e Ieìvesvegmeej Òel³eskeÀ Yeejleer³e veeieefjkeÀeme DeeHeues efJe®eej YeekeÀjC³ee®es mJeeleb$³e osC³eele Deeues Deens. DeeHeues efJe®eej Flejebveener keÀUeJesle cnCetve ns mJeeleb$³e efoues
iesues Deens. ueeske ÀMeener Meemeve J³eJemLesceO³es HejmHej efJe®eejeb®eer osJeeCe IesJeeCe DeeJeM³ekeÀ Demeles.
l³eevegmeej ns mJeeleb$³e DeJeM³ekeÀ®e Deens. Hejbleg ns Deefveye¥Oe mJeeleb$³e vemetve keÀuece 19(2) DevJe³es
keÀener JeepeJeer yebOeves ³eeJej IeeueC³eele Deeuee rDeensle.
ye) MeebleleeHetJe&keÀ meYee IesC³ee®es mJeeleb$³e:
³ee ceO³es Òel³eskeÀ veeieefjkeÀeme MeebleleeHetJe&keÀ meYee IesTve DeeHeues efJe®eej ceeb[C³ee®es mJeeleb$³e
osC³eele Deeues Deens. cee$e ³eeceO³es SKeeoe J³eeqkeÌleefJeveenerle Jee kegÀCeeme Ye[keÀJetve osCeejs भाषण keÀjlee ³esCeej veener Demes yebOeve l³eeJej IeeueC³eele Deeues
Deens.
keÀ) mebmLee DeeefCe mebIeìvee mLeeHeve keÀjC³ee®es mJeeleb$³e:
jep³e Ieìvesvegmeej Òel³eskeÀ vee ieefjkeÀeme mebmLee eEkeÀJee mebIeìvee mLeeHeve keÀjC³ee®es mJeeleb$³e
osC³eele Deeues Deens. mebmLee eEkeÀJee mebIeìvee mLeeHevee kesÀu³eecegUs l³eeceeHe&Àle meceepeele ®eebieues keÀe³e&
keÀjlee ³esTve meceepeele efJekeÀeme keÀjlee ³esT MekeÀlees. meceepe megOeejCesmeeþer DeMee mebmLee eEkeÀJee
mebIeìvee DeeJeM³ekeÀ Deensle. keÀuece 19(3) Je 19(4) vegmeej l³eeJejner keÀener JeepeJeer yebOeves
IeeueC³eele Deeueer Deensle.
[) meb®eej keÀjC³ee®es mJeeleb$³e:
meb®eej mJeeleb$³eeleie&le Yeejleer य नागरीकास भारतात keÀesþsner, kesÀJnener meb®eej keÀjC³ee®es
mJeeleb$³e osC³eele Deeues Deens. Hejbleg jep³ee®³ee ीने जी keÀener megjef#ele efþkeÀe ण ंDeensle DeLeJee peer
mewefvekeÀ efþkeÀeCes Deensle DeMee efþkeÀeCeer HetJe& HejJeeveieer efMeJee³e keÀesCel³eener veeieefjkeÀeme peelee ³esle
veener Je DeMeer HejJeeveieer osCes mejkeÀejJej yebOevekeÀejkeÀ vemeles.
3) Meesjep³eIeìves®³ee 23 J³ee keÀuece vegmeej Jesþefyeieej, mekeÌleerves keÀece keÀj eJe³eeme ueeJeCes Jeiewjs
mekeÌleer®eer cepegjer yebo keÀjC³eele Deeueer Deens. ³ee keÀueceevegmeej keÀesCel³eener leNns®eer iegueeceefiejer veä
keÀjC³eele Deeueer Deens. lemes®e keÀesCel³eener peele Heele, Oece&, JebMe Jeiewjs®³ee ceveg<³ee®³ee (Heg©Kejsoer efJe¬eÀer Jej yeboer IeeueC³eeme Deeueer Deens. HegJeea®³ee keÀeUer Yeejleele iegueeceefiejer®eer He×le
DeefmlelJeele nesleer. leer veä JneJeer ³ee nsletves ner yeboer IeeueC³eele Deeueer Deens. keÀuece 24 vegmeej
yeeuekeÀeceieej cnCepes 14 JeDeens. yeeue keÀeceieej ner ÒeLee DeeHeu³ee osMeele ÒekeÀkeÀejKeeves Jeiewjs efþkeÀeCeer 14 JekeÀjJetve Iesleues peeleele. keÀe³eÐeeves Demes keÀjC³eeme Deelee yeboer IeeueC³eele Deeueer Deens.
4) Oeeefce&keÀ mJeeleb$³ee®ee DeefOekeÀej (Right to Religeous Freedom ):
jep³e Ieì ves®³ee 42 J³ee Ieìvee og©mleer veblej Oecee&®³ee yeeyeleerle Yeejle ne osMe
Oece&efvejHes#e Demesue Demes mHe<ì keÀjC³eele Deeues Deens. l³eecegUs Oecee&®³ee yeeyeleerle mejkeÀej®eer YetefcekeÀe
efve:He#eHeeleer Demesue. jep³e Ieìvesves Òel³eskeÀ veeiejer keÀeme DeeHeu³ee DeeJe[er®ee Oece& efveJe[C³ee®es
mJeeleb$³e efoues Deens efkebÀJee SKeeoer J³ekeÌleer keÀesCeleener Oece& ve ceeveCeejer Demet MekeÀles. Oece& nermunotes.in

Page 17

17Òel³eskeÀe®eer Keepeieer yeeye Demesue Demes ie=nerle Oe©ve jep³e Ieìvesle l³ee efJeDeens. Ieìvesleerue lejlegoer KeeueerueÒeceeCes Deensle.
1) jep³e Ieìves®³ee keÀuece 25(1) vegmeej Òel³eskeÀ veeiejerkeÀeme DeeHeu³ee F®ísvegmeej keÀesCel³eener
Oecee&®ee mJeerkeÀej keÀjC³ee®ee lemes®e l³ee Oecee&®ee Òemeej keÀjC³e e®ee nkeÌkeÀ Deens cee$e Oecee&®³ee
yeeyeleerle keÀesCeerner keÀesCeeJejner mekeÌleer keÀ© MekeÀCeej veener.
2) keÀuece 26 vegmeej Òel³eskeÀ Oeeefce&keÀ mebmLesuee DeeHeu³ee Oecee&vegmeej Debleie&le mJeeleb$³e Demesue
l³eeceO³es mejkeÀej {JeUe{JeU keÀ© Me keÀCeej veener. Òel³eskeÀ Oeeefce&keÀ mebmLee osCei³ee ieesUe
keÀ©ve MekeÀles efkebÀJee mJele:®³ee ceeuekeÀer®³ee mebHeÊeer®es JeeìHe Je efJelejCe keÀ© MekeÀles.
3) keÀuece 26 vegmeej Oeeefce&keÀ mebmLee osCei³ee ieesUe keÀjerle Demeleevee l³ee keÀesCeeJe jner mekeÌleer keÀ©
MekeÀle veenerle. J³ekeÌleer DeeHeu³ee F®ísvegmeej osCeieer osT MekeÀles efkebÀJee osCeejner veener.
5) DeuHemebK³eebkeÀeb®es nkeÌkeÀ (Rights of Minorities) :
jep³e Ieìvesvegmeej Yeejleeleerue DeuHemebK³eebkeÀ mecegoe³ee®es Oeeefce& keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ Je YeeefmJeeleb$³e peHeCes iejpes®es Deens. Yeejle ne DeveskeÀ íesìs íesìs Oece&, HebLe, efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee YeeefvejefvejeUîee ®eeueerjerleer, ÒeLee, ª{er, HejbHeje Demeuesuee osMe Deens. l³eecegUs meJee¥vee DeeHeu³ee O ece&
Jee mebmke=Àleer ÒeceeCes efMe#eCe IesC³ee®ee nkeÌkeÀ Deens. l³ee keÀjerlee Demee veeiejerkeÀ Jee mecegoe³e efMe#eCe
mebmLee keÀe{t MekeÀleele Je ®eeueJet MekeÀleele. jep³e Ieìves®³ee keÀuece 29 vegmeej jep³e mejkeÀej
Devegoeve osle Demeuesu³ee keÀesC el³eener Mew#eefCekeÀ mebmLesle peele, Oece& Jee HebLe Jeiewjs keÀejCeeJe©ve
keÀesCeemener ÒeJesMe veekeÀejlee ³esCeej veener Je Òel³eskeÀeme DeeHeu³ee J³eeqkeÌleceÊJe efJekeÀemeemeeþer F®ísÒeceeCes
efMe#eCe IesC³ee®ee nkeÌkeÀ Deens.
keÀuece 30(1) vegm eej DeuHemebK³eebkeÀ mecegoe³eeme efMe#eCe mebmLee mLeeHeve keÀjC³ee®ee Je l³ee
®eeueefJeC³ee®ee nkeÌkeÀ osC³eele Deeuesuee Deens. DeMee mebmLeevee jep³e mejkeÀej JesUesJesUer ceole osF&ue.
³eeefMeJee³e mejkeÀej ®eeueefJele DemeCeeN³ee Mew#eefCekeÀ mebmLee bceO³es DeuHemebK³eebkeÀemeeþer jeKeerJe peeiee
þsJeu³ee Deensle.
6) IeìveelcekeÀ GHee³e³eespevee keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej (Right to constitutional
Remedies) :
DeeHeu³ee cetueYetle nkeÌkeÀeb®es j#eCe keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej Òel³eskeÀeuee Deens. DeeHeu³e e cetueYetle
DeefOekeÀeje®es GuuebIeve nesle Demeu³eeme keÀesìe&le oeo ceeielee ³esles ne nkeÌkeÀ Ieìves®³ee keÀuece 32
vegmeej osC³eele Deeuesuee Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) meceles®ee DeefOekeÀej mHeä keÀje.
2) J³ekeÌleer mJeeleb$³ee®ee DeefO ekeÀej mHeä keÀje.munotes.in

Page 18

182.3 keÀener cenÊJee®³ee keÀe³eÐeeb®es mJeªHe / ceeveJeeefOekeÀej ÒeefleyebOekeÀ keÀe³eos
2.3.1 Devegmetef®ele peeleer DeeefCe peceeleermeeþer Del³ee®eej ÒeefleyebOe keÀe³eoe 1989:
1998 ceO³es Yeejle mejkeÀejves Devegmetef®ele pe eleer DeeefCe Yeìke̳ee Je efJecegkeÌle peeleer
peceeleerJejerue Del³ee®eej LeebyeefJeC³eemeeþer Del³ee®eej ÒeefleyebOekeÀ keÀe³eoe kesÀuee. ³ee keÀe³eÐee®es
GefÎäîes ns Deens keÀer, Devegmetef®ele peeleer Je Yeìke̳ee efJecegkeÌle peeleer peceeleerleerue ueeskeÀebvee meceepee®³ee
cegK³e ÒeJeenele DeeCeCes.
³ee keÀe³eÐeevegmeej Keeme v³ee³eeue³ee®eer vesceCetkeÀ keÀªve Devegmetef®ele peeleer आिण Yeìke̳ee
Je efJecegkeÌle peceeleerleerue ueeskeÀebefJe©× Keìues mees[efJeues peeT MekeÀleele.
De) iegvns Je e fve³eceeb®es GuuebIeve :
Heg{erue ÒeceeCes Devegmetef®ele peeleer /peceeleer®³ee keÀe³eÐeeb®es GuuebIeve kesÀues peeles.
1) Devegmetef®ele peeleer Je Yeìke̳ee Je efJecegkeÌle peeleer Je peceeleerbceOeerue J³ekeÌleerme Keele veenerle Demee
HeoeLe& eEkeÀJe e efkeÀUme GlHeVe keÀjCeeje HeoeLe& KeeC³eeme Jee efHeC³eeme mekeÌleer keÀjCes.
2) DeMee leNnsves Jele&CetkeÀ keÀer efpe®³eecegUs Devegmetef®ele peeleer Je peceeleer ceOeerue J³ekeÌleerme peKece
nesF&ue eEkeÀJee l³ee®ee HeeCeGleeje nesF&ue eEkeÀJee l³ee®³ ee peeiesceO³es IeeCe, keÀ®eje ìekeÀCes eEkeÀJee
ìekeÀeT HeoeLe& eEkeÀJee cesuesues peveeJej ìeketÀve osCes eEkeÀJee l³eeb®³ee Mespeejer ìekeÀCes.
3) Devegmetef®ele peeleer Je peceeleerbceOeerue SKeeÐee J³ekeÌleerme peyejomleerves DebieeJejerue keÀHe[s
keÀe{eJe³eeme ueeJeCes.
4) ®egkeÀer®³ee ceeiee&ves Devegmetef®ele peeleer Je peceeleer ceOeerue SKeeÐee J³ekeÌleer®³ee peefceveerJej keÀypee
keÀjCes eEkeÀJee peceerve keÀmeCes eEkeÀJee DeMeer peceerve l³ee J³ekeÌleer®es veeJe keÀceer keÀªve DeeHeu³ee
veeJeeJ ej keÀjCes.
5) mejkeÀejves meebefieleuesueer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer cnCetve Devegmetef®ele peeleer Je peceeleer p³eebveer
peceeleerleerue SKeeÐee J³ekeÌleerme Yetue Hee[tve eEkeÀJee peyejomleer keÀªve YeerkeÀ ceeieeJe³eeme ueeJeCes
eEkeÀJee leMee®e Òek eÀej®es Jele&ve l³eeme keÀjeJe³eeme ueeJeCes.
६)Devegmetef®ele peeleer Je peceeleebrceOeerue SKeeÐee यkeÌleerme peyejomleer keÀ©ve celeoeve keÀ© ve osCes
eEkeÀJee SKeeÐee þjeefJekeÀ GcesoJeejeme celeoeve keÀjeJe³eeme ueeJeCes eEkeÀJee keÀe³eÐeeves meebefieleuesu³ee
He×leerHes#ee Jesieȳee He×leerv es celeoeve keÀjeJe³eeme ueeJeCes.
७)SKeeÐee mebmLesves Keesìer, HetJe&ûenotefceOeerue ceveg<³ee®eer meceepe mesJekeÀeme DeefJeéeemeen& ceeefnleer HegjefJeCes DeeefCe l³eecegUs lees meceepemesJekeÀ
l³eeb®eer keÀe³eosMeerj leekeÀ दJeeHeªve Devegmetef®ele peeleer -peceeleebrceOeerue J³ekeÌleerme peKeceer keÀjsue
eEkeÀJee $eeme osF&ue.
८)peeCeerJeHetJe&keÀ HeeCeGleeje keÀjCes eEkeÀJee DeMee leNnsves IeeyejefJeCes keÀer l³ee®eer ceeveneve ernesF&ue ns
meJe& ueeskeÀeb®es ue#e Demesue DeMee meeJe&peefvekeÀ efþkeÀeCeer keÀjCes.
ye)pees keÀesCeer Devegmetef®ele peeleer Je peceeleerbceOeerue J³ekeÌleer vemetve :
1) Keesìe HegjeJee oslees eEkeÀJee Keesìe HegjeJee le³eej keÀjlees keÀer Devegme t®eerle peeleer -peceeleer ceOeerue
SKeeÐee J³ekeÌleerme iegvnsieej þjJetve l³eeme DeepeerJeve keÀejeJeeme Je ob[ cnCetve keÀener jkeÌkeÀce
YejeJe³eeme ueeieles Je pej DeMee SKeeÐee efvejeHejeOeer Devegmetef®ele peeleer Je peceeleer ceOeerue J³ekeÌleermemunotes.in

Page 19

19efMe#ee nesC³eeme keÀejCeerYetle DemeCeeje HegjeJee ne Keesìe Demeu³ee®es efvekeÀjCeeN³eeme HeÀeMeer®eer efMe#ee nesles.
2) Keesìe HegjeJee oslees eEkeÀJee le³eej keÀjlees DeMee He×leerves keÀer p³eecegUs Devegmetef®ele peelee r Je
peceeleerceOeerue SKeeoe J³ekeÌleer iegvnsieej þjketve efleuee meele JeefMe#ee efceUles DeMee J³ekeÌleerme keÀceerle keÀceer 6 ceefnves Je peemleerle peemle meele JekeÀjeJeemee®eer Je keÀener jkeÌkeÀce ob[ cnCetve YejC³ee®eer efMe#ee nesT MekeÀles.
3) SKeeoe J³ekeÌleer Kees[meeUHeCes Deeie eEkeÀJee mHeÀesìkeÀ HeoeLe& Devegmetef®ele peeleerpeceeleerbceOeerue
J³ekeÌleer®³ee Ieje®es, mebHeÊeer®es, peceerve pegceu³ee®es vegkeÀmeeve keÀ jles l³eeuee keÀceerle keÀceer 6 ceefnves
leg©bieJeeme eEkeÀJee peemleerle peemle 7 Je4) peveles®ee veeskeÀj DemeCeejeves DeMee ÒekeÀej®es ke=Àl³e kesÀu³eeme l³eeme keÀceerle keÀceer SkeÀ Jeleg©bieJeeme Je peemleerle peemle l³ee iegv¿eeme DemeCeejer mepee YeesieeJeer ueeiesue.
क )keÀecekeÀepeele ogue&#e kesÀu³eeme efMe#ee:
DeMeer J³ekeÌleer peer Devegmetef®ele peeleer Je peceeleer ³eeb®eer IeìkeÀ Demesue Je peer peveles®ee veesk eÀj
Demesue l³eeves nskesÀKeesjHeCes keÀecekeÀepeele nueiepeeaHeCee kesÀu³eeme pesJne l³ee®³eeJej ³ee keÀe³eÐeevegmeej
keÀecee®eer peyeeyeoejer Demesue lesJne l³eeme mene ceefnv³eeHes#ee keÀceer vemesue SJe{e keÀejeJeeme Hejbleg
peemleerle peemle 1 Je[) SkeÀe HeeþesHeeþ ogmeje iegvne kesÀu³eeme Jee{efJeuesueer efMe#ee :
³ee keÀe³eÐeevegmeej p³eeves SkeÀ iegvne kesÀuee Deens Je l³eeme iegvnsieej eEkeÀJee DeMee iegv¿eele oesþjefJeues Deens l³eeves ³ee keÀe³eÐe eDebleie&le ³esCeeje ogmeje iegvne kesÀu³eeme l³eeme keÀceerle keÀceer SkeÀ Jeleg©bieJeeme Hejbleg peemleerle peemle l³ee iegvneme Demeuesueer efMe#ee YeesieeJeer ueeieles.
Demes iegvns Ie[t ve³esle cnCetve I³eeJe³ee®eer o#elee :
Devegmetef®ele peelee r Je peceeleerceOeerue J³ekeÌleer meboYee&le Demes iegvns Ie[t ve³esle cnCetve jep³e
mejkeÀej Keeueerue ÒekeÀejs o#elee IesT MekeÀles.
1) Demee efJeYeeie MeesOetve keÀe{eJee keÀer efpeLes Devegmetef®ele peeleer DeeefCe Yeìke̳ee Je efJecegkeÌl e
peceeleerleerue ueeskeÀeb meboYee&le Del³ee®eeje®ee ÒekeÀej Ie[sue efkebÀJee efpeLes SKeeoe Demee ÒekeÀej
Ie[u³eeveblej Hegvne Demee ÒekeÀej Ie[C³ee®eer Meke̳elee Demesue. efpeune v³ee³eOeerMe eEkeÀJee Heesueerme
DeefOe#ekeÀ eEkeÀJee ogmeN³ee SKeeÐee Dee fOekeÀeN³eeme ngketÀce keÀªve DeMee efJeYeeieeme Yesì osTve
keÀe³eoe Je megJ³eJemLes®eer HeenCeer keÀjC³eeme meebieCes Je ³eesi³e leer keÀe³e&Jeener keÀjCes keÀer pesCeskeÀ©ve
Devegmetef®ele peeleer DeeefCe Yeìke̳ee Je efJecegkeÌle peceeleerleerue ueeskeÀ ebvee v³ee³e efceUt MekesÀue.
2) Devegmetef®ele peeleer Je peceeleerceOeerue J³eeqkeÌlebvee l³eeb®es DeeefCe peefceve pegceu³ee®es mebj#eCe
keÀjC³eemeeþer iejpe Jeeìu³eeme Meeðeeb®es HejJeeves osCes.
3) peeoe DeefOekeÀej Demeuesueer jep³emlejer³e meefcel eer, efpeune DeeefCe efJeYeeieer³e meefceleer eEkeÀJee DeMee
leNns®³ee DeveskeÀ meefcel³ee mLeeHeve keÀjeJ³eele keÀer p³ee mejkeÀejuee ³ee keÀe³eÐee®eer DebceueyepeeJeCeer
keÀjC³eeme ³eesi³e leer ceole keÀjleerue.munotes.in

Page 20

204) o#elee meefcel³ee Je DenJeeue osCeeN³ee meefcel³ee efvecee&Ce keÀjeJ³eele, keÀer p³eecegUs ³ee keÀe³eÐeeleerue
lejlegoer®ee JeeHej HeefjCeecekeÀejkeÀ keÀjlee ³esF&ue.
5) Devegmetef®ele peeleer Je peceeleer ceOeerue ueeskeÀebvee ³ee keÀe³eÐeeefJeeEkeÀJee keÀe³e&MeeUe ³eeb®eer GYeejCeer keÀjeJeer. lemes®e ³ee keÀe³e& MeeUebceOetve ³ee ueeskeÀebvee ³ee
keÀe³eÐeeDebleie&le GHeueyOe Demeuesues nkeÌkeÀ, mebj#eCe, efve³ece Je Flej megefJeoe efkebÀJee ³eespeveebefJeceeefnleer efoueer peeJeer.
6) efyeiej mejkeÀejer mebIeìveevee ceeefnleer keWÀês GYeejC³eemeeþer Je keÀe³e&MeeUe mLeeHeve keÀjC³eemeeþer
GÊespeve osCes Je l³eebvee DeeefLe&keÀ Je Flej ÒekeÀej®eer ceole keÀjCes.
2.3.2 keÀewìgbefyekeÀ eEnmee®eej keÀe³eoe -2005 (The Domestic Violence Act -2005)
Yeejleer³e HegjeCeele ðeer mebj#eCeeuee vesnceer®e Òeeslmeenve efoues Deens. Òee®eerve Yeejleer³e
mebmke=Àleerle ðeeruee osJeer, ogiee&, MekeÌleer mJe©Heele DeejeO³eowJele mecepetve Hetpeveer³e Demeu³ee®es HegjeJes
Dee{Uleele. Hejbleg DeeOegefvekeÀ keÀ eUele ceeveJee®³ee veereflecegu³eeleerue IemejCeercegUs DeeefCe Jee{l³ee
DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemeecegUs m$eer®eer DeMee Jeboveer³e DeJemLesletve o³eveer³e ©Heele HeefjJele&ve Peeuesues efomeles.
¿eeuee HegjeJee cnCepes ojjespe efvel³e veJeveJeerve ÒekeÀe j®es nesCeejs ðeer Del³ee®eej ³ee efMeJee³e p³ee
kegÀìgbyeele DeLeJee Iejele leer mJele:uee megjef#ele mecepeles l³ee®e efle®³ee Iejele leer keÀewìgbefyekeÀ
efnbmee®eejeuee yeUer He[les Deens. ³ee meJe& yeeyeeR®ee efJe®eej keÀjlee Deeblejjeä^er³e HeeleUerJ ej m$eer
Del³ee®eej Je keÀewìgbefyekeÀ eEnmee®eej jesKeC³eemeeþer cenÊJeHetCe& þjeJe Heejerle keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
eqðe³eebJej nesCeeN³ee efvejefvejeȳee Del³ee®eejeHeemetve Je keÀewìgbefyekeÀ eEnmee®eejeHeemetve efleuee
mebj#eCe Je nkeÌkeÀ ÒeeHle k eÀ©ve osC³eemeeþer DeepeHe³e¥le Keeueer efoues iesuesues keÀe³eos DeefmlelJeele Deensle :
1) Yeejleer³e ob[ efJeOeeve keÀe³eoe, 1860
2) ngb[e ÒeefleyebOekeÀ keÀe³eoe, 1961
3) meleer ÒeLee efJejesOekeÀ keÀe³eoe, 1987
4) eqðe³eeb®es DeMueerue ÒeoMe&ve efJej esOeer keÀe³eoe, 1986
5) IeìmHeÀesì keÀe³eoe, 1869
6) kegÀìgbye v³ee³eeue³e keÀe³eoe, 1984
7) cegeqmuece ceefnueebmeeþer keÀe³eoe, 1986
8) ieYe&eEueie Heefj#eCe Je ieYe&Heele efJeDeMee ÒekeÀejs efvejefvejeȳee keÀe³eÐeeDebleie&le eqðe³eebvee efceUCeejs nkeÌkeÀ eEkeÀJee mebj#eCe
DeeCeKeer ÒeYeeJeerHeCes ueeiet nesC³eemeeþer ne ’veJeerve keÀewìgbyeerkeÀ efnbmee®eejeHeemetve eqðe³eeb®es mebj#eCe
keÀe³eoe 2005'' efvecee&Ce Peeuee. ne keÀe³eoe 26 Dee@keÌìesyej 2006 Heemetve ueeiet Peeuee.
eEnmeecegkeÌle peerJeve ne ðeer®ee ceeveJeer nkeÌkeÀ Deens. cnCetve®e keÀeQìgbefyekeÀ eEnmee®eej ne
efve:mebMe³eHeCes efle®³ee ceeveJeer DeefOekeÀeje®ee efJeefvecee&Ce keÀjCeeje iebYeerj oKeueHee$e efJeefyepeeRie DeefOeIees

Page 21

21³ee keÀe³eÐeeDebleie&le ³eespeuesu³ee þUkeÀ lejlegoer Heg{erue ÒeceeCes:
1) ³ee keÀe³eÐee®³ee ÒekeÀjCe 2 keÀuece 3 vegmeej keÀewìgbefyekeÀ efnbmee®eeje®eer J³eeK³ee KetHe efJemleejeves
efoueer iesueer Deens. pemes kegÀþu³eener ðeer®ee Òel³e#e íU, ceejneCe, OecekeÀer, efMeJeerieeU lemes®e ueQefiekeÀ
MeesmeceeJesMe ³ee J³eeK³esle neslees. efMeJee³e yeskeÀe³eosMeerjjerl³ee ngb[îee®eer ceeieCeer keÀ©ve yee³ekeÀes®ee Je efle®³ee
veelesJeeF&keÀeb®ee íU ³ee Je De Mee DeveskeÀ ieesäeR®ee ³ee J³eeK³esle meceeJesMe neslees.
2) Del³ee®eejûemle ðeeruee ueJekeÀjele ueJekeÀj v³ee³e efceUeJee ³ee nsletves leMee®e ÒekeÀej®eer efJeMeslejleto ³ee keÀe³eÐeeDebleie&le keÀceue 2(5) vegmeej keÀjC³eele Deeueer Deens.
3) ³ee k eÀe³eÐee®³ee ÒekeÀjCe ®eej ceO³es mene³³ee®es DeeosMe efceUefJeC³eemeeþer®eer keÀe³e&ÒeCeeueer efoueer iesueer
Deens. keÀuece 12 vegmeej Heeref[le J³ekeÌleer eEkeÀJee efle®³ee Jeleerves mebj#eCe DeefOekeÀejer ³eeves
v³ee³eob[eefOekeÀejer ³eeb®³eekeÀ[s efJe efJeOe mene³³e efceUefJeC³eemeeþer®ee DeeosMe keÀe{C³eemeeþer efJeefnle
vecegv³eele Depe& keÀjeJee.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
he´Mve : keÀewìgbefyekeÀ eEnmee®eej keÀe³eoe mHeä keÀje.
2.3.3 efJeMeeKee keÀe³eoe 1997: (keÀecee®³ee efþkeÀeCeer ueQiee rkeÀ MeesmeJeex®®e v³ee³eeue³eeves ne efJeMeeKee keÀe³eoe Je Flej efJe©× jepemLeeve DeeefCe Flej ³ee
oeJ³eeb®³ee meboYee&le ceefnueebvee keÀecee®³ee efþkeÀeCeer nesCeeN³ee ueQefiekeÀ MeesHeg{erueÒeceeC es kesÀues Deens.
1) ceefnuee p³ee efþkeÀeCeer keÀece keÀjleele lesLeerue ceeuekeÀeb®eer peyeeyeoejer Demeles keÀer l³eeves ueQieerkeÀ
íU ÒeefleyebOekeÀ GHee³e ³eespevee keÀjCes.
2) ³ee meboYee&le megÒeerce keÀesìe&ves ueQieerkeÀ MeesDeens.
De) MeejerefjkeÀ mebyebOe ye) ueQieerkeÀ efJeefvecee&Ce keÀjCeejs J³ekeÌleJ³e Je ke=Àleer. F) ueQieerkeÀ mJe©Hee®es MeeeqyokeÀ Je De MeeeqyokeÀ neJeYeeJe.
3) ueweEiekeÀ Meesiegvne mebyebOeer ³eb$eCeskeÀ[s iegvne oeKeue keÀjeJee. Hejbleg iegvne oeKeue keÀjleebvee Del³ee®eejer
peeCetveyetpet ve pej iegvne efme× keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjerle veener vee les HeneJes.
4) ueQefiekeÀ Meesefve³eceeÒeceeCes íU keÀjCeeN³eeJej efMemleYebiee®eer keÀe³e&Jeener ke sÀueer Heeefnpes.
5) Òel³eskeÀ keÀe³ee&ue³eele le¬eÀej efveJeejCe ³eb$eCee Demeueer®e Heeefnpes, vemeu³eeme leer keÀjeJeer.munotes.in

Page 22

226) keÀeceieejeb®³ee meYesceO³es keÀeceieejeb®³ee uewieeRkeÀ MeesHeÀesjce mLeeHev e keÀjeJee.
7) ceefnuee keÀeceieejebvee l³eeb®es nkeÌkeÀ veesìerme yees[&Jej eEkeÀJee ³eesi³e ceeie&oMe&ve keÀªve, ³eesi³e ÒekeÀejs
mecepeeJetve meebieeJesle. pesCeskeÀ©ve ceefnuee keÀeceieej ÒeLeceHeemetve®e peeie=le jenleerue.
8) mebIeìvesleerue ceefnu ee keÀeceieejeb®eer mebIeìvesyeensjerue J³ekeÌleerkeÀ[tve ueQieerkeÀ MeesceeuekeÀeves eEkeÀJee DeefOekeÀeN³eeves l³eebvee ³eesi³e leer ceole keÀjeJeer.
9) Keepeieer #es$eeleerue ceeuekeÀebvee uewbieerkeÀ MeesmejkeÀejves met®evee ÐeeJ³eele.
2.3.4 yeeuekeÀeceieej ÒeefleyebOe keÀ Je efve³eceve keÀe³eoe -1986 (The Child Labour
{Prohibition & Regulation} Act -1986 ):
keÀener GÐeesie OebÐeebceO³es ueneve cegueebvee keÀeceieej cn Cetve þsJeC³eeme ceveeF& keÀjCeeje eEkeÀJee
ÒeefleyebOe keÀjCeeje ne keÀe³eoe 1968 meeueer mebcele keÀjC³eele Deeuee Je keÀener þjeJeerkeÀ ÒekeÀej®eer®e
keÀeces ueneve cegueebvee cnCepes®e yeeuekeÀeceieejebvee osC³eele ³eeJeerle DeMee mJe©Hee®ee ne keÀe³e oe Deens.
³ee keÀe³eÐeevegmeej yeeuekeÀeceieej cnCepes p³eeb®eer Je³ee®eer 14 Jecegues.³ee keÀe³eÐeevegmeej yeeuekeÀeceieejebvee Keeueerue keÀejKeeves eEkeÀJee GÐeesieOebos ³eeceO³es keÀeceeme þsJelee
³esCeej veener.
ceesþs keÀejKeeves :
1) jsuJesves nesCeejer ÒeJeemeer JeenletkeÀ, ìHeeue JeenletkeÀ Je ceeueJeenletkeÀ.
2) leelHegjl³ee mJe©Hee®es HejJeevee Demeuesues HeÀìeke̳eeb®eer efJe¬eÀer ogkeÀeves.
3) keÀÊeueKeeves.
4) ceesìejiee[îee og©mleer®eer keÀe jKeeves.
5) DeeslekeÀecee®es keÀejKeeves.
6) neleceeie Je ³eb$eceeiee®es keÀejKeeves.
7) keÀesUMee®³ee KeeCeer (peefceveerKeeueer Je HeeC³eeKeeueerue).
8) HueemìerkeÀ Je HeÀe³eyej iueeme ³eeb®es keÀejKeeves.
Òeef¬eÀ³ee keÀjCeejs keÀejKeeves : -
1) efJe[îee le³eej keÀjCeejs keÀejKeeves.
2) ieeefue®³ee Je melejbp³ee le³eej keÀjCeejs.
3) efmeceWì le³eej keÀjCeejs.
4) keÀeHe[ le³eej keÀjCeejs, l³eeJej íHeeF& keÀjCeejs Je efJeCekeÀece keÀjCeejer.
5) keÀe डीHesìîee, mHeÀesìkesÀ, HeÀìekesÀ F. le³eej keÀjCeejs.
6) m eeyeCe eEkeÀJee meeyeCee®eer HeeJe[j le³eej keÀjCeejs.
7) ueeskeÀj mJe®í keÀjCes.
8) Fceejleer®eer yeebOekeÀeces.
9) efJeyeWPesve, peblegveeMeke sÀ F.
10) keÀejKeeveoejer keÀe³eoe 1948 ceO³es JeCe&ve kesÀuesu³ee meJe& IeelekeÀ Òeef¬eÀ³ee.munotes.in

Page 23

2311) GoyeÊeer®es keÀejKeeves.
12) Jeerì भ या, keÀewues le³eej keÀjCeejs GÐeesie Fl³eeoer.
keÀener cenÊJee®es efve³ece :
1) ceesþîee keÀejKeev³eeebceO³es yeeuekeÀeceieejebvee þjeJeerkeÀ JesUsHes#ee peeoe leeme keÀece keÀjeJe³eeme
ueeJelee ³esCeej veener.
2) mee³ebkeÀeUer 7.00 Jeepeu³ee Heeme tve mekeÀeUer 8.00 JeepesHe³e¥le ueneve cegueebvee keÀeceeuee ueeJelee
³esCeej veener eEkeÀJee l³eebvee keÀece keÀjC³eeme HejJeeveieer oslee ³esCeej veener.
3) yeeuekeÀeceieejeme keÀecee®³ee JesUsHes#ee peeoe keÀece (DeesJnj ìeF&ce) keÀjC³eeme HejJeeveiee roslee
³esCeej veener lemes®e l³eeb®³eekeÀ[tve Demes keÀece keÀjC³ee®eer DeHes#ee þsJelee ³esCeej veener.
4) Òel³eskeÀ ceeuekeÀeme 30 efoJemeele HeÀe@ce& -De Yeªve p³ee leHeemeveermee®³ee DeefOeHel³eeKeeueer DeeHeuee
J³eJemee³e eEkeÀJee GÐeesie ³esle Deme sue l³eeme uesKeer keÀUefJeues Heeefnpes.
5) Òel³eskeÀ J³eeJemeeef³ekeÀeves, ceeuekeÀeves HeÀe@ce& -yeer ceO³es DeeHeuee GÐeesie / J³ekemee³eele keÀe³e&jle
Demeuesu³ee yeeuekeÀeceieejeb®eer veeWo þsJeueer Heeefnpes.
efMe#ee (Penalty):
³ee keÀe³eÐee®es Guu ebIeve keÀjCeeN³eeme SkeÀ ceefnv³eeHeemetve les oesve Je10,000 les 20,000 ©He³es He³e¥le ob[ eEkeÀJee oesvner efMe#ee SkeÀe®e JesUer YeesieeJ³ee ueeieleerue.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
he´Mve : 1) yeeue keÀeceieej keÀe³ eoe mHeä keÀje.
2) keÀecee®³ee efþkeÀeCeer uewieeRkeÀ Mees2.3.5 DeHebie J³ekeÌleer (meceeve mebOeer nkeÌkeÀeb®es सर ण ंDeeefCe mebHetCe& menYeeie) keÀe³eoe -
1995 (Persons with disabilities{Equal opportuniti es, Protection of
Rights and FullParticipation} -Act 1995) :
Yeejle mejkeÀejves DeHebie J³ekeÌleerbmeeþer meve 1995 ceO³es SkeÀ meJe&meceeJesMekeÀ keÀe³eoe mebcele
kesÀuee. DeHebie J³ekeÌleer (meceeve mebOeer nkeÌkeÀeb®es सर ण ंDeeefCe mebHetCe& menYe eie) keÀe³eoe 1995
(Persons with disabilities, Equal Opportunities, Protection of Rights and
FullParticipation Act 1995) ne lees keÀe³eoe nes³e. HesÀye´gJeejer 1996 Heemetve l³eeb®eer
DebceueyepeeJeCeer megª Peeueer.
DeHebieebmeeþer®³ee ³ee keÀe³eÐee®ee cegK³e GÎsMe efoJ³eebie / DeHebie J³ekeÌleerbmeeþer Heg{erue ÒekeÀej®eer
HeefjefmLeleer efvecee&Ce keÀjCes ne neslee.munotes.in

Page 24

241) efoJ³eebie /DeHebie J³ekeÌleeRvee meceepeele meceeve mebOeer GHeueyOe JneJeer.
2) efoJ³eebie /DeHebie J³ekeÌleeR®³ee nkeÌkeÀe®es ³ eesi³e j#eCe JneJes.
3) efoJ³eebie / DeHebie J³ekeÌleeRvee meeceeefpekeÀ peerJeveele meef¬eÀ³e menYeeie Ieslee ³eeJee.
³ee keÀe³eÐeele efoJ³eebie J³ekeÌleermeeþer efMe#eCe, veeskeÀjer eEkeÀJee jespeieej J³eeJemeeef³ekeÀ
ÒeefMe#eCe, DevegketÀue megefJeOee b®eer efveceealeer ³eemebyebOeer®³ee mebOeer GHeueyOe keÀ©ve osC³eemebyebOeer lejlegoer
keÀjC³eele Deeu³ee Deensle. lemes®e efoJ³eebie J³ekeÌleeR®es HegveJe&meve, mebmLeelcekeÀ mesJee DeeefCe efoJ³eebie
ueeskeÀebmeeþer yesjespeieejer YeÊee, keWÀê Je jep³em lejeJej le¬eÀej efveJeejCe ³eb$eCee ³eebmeejKes meene³³ekeÀ
meeceeefpekeÀ megjef#elelee GHee³e Fl³eeoer yeeyeeRmebyebOeerner ³ee keÀe³eÐeele lejlegoer keÀjC³eele Deeu³ee Deensle.
meve 1995 ®³ee DeHebie J³ekeÌleer keÀe³eÐee®³ee efJeYeeie 57 Debleie&le efoJ³eebie J³ekeÌleermeeþer®³ee
cegK³e Dee³egkeÌleeb®eer efve³egkeÌleer keÀjC³eele Deeueer Deens.
efoJ³eebie J³ekeÌleeRmeeþer®³ee cegK³e Dee³egkeÌleeb®eer ÒecegKe keÀe³ex Heg{erueÒeceeCes Deensle: -
1. efoJ³eebie J³ekeÌleeRmeeþer Demeuesu³ee jep³eeb®³ee Dee³ egkeÌleeb®³ee keÀe³ee&le mecevJe³e meeOeCes.
2. keWÀê mejkeÀejves DeHebie J³ekeÌleermeeþer efouesu³ee efveOeer®ee JeeHej keÀmee kesÀuee peelees ³eeJej ue#e þsJeCes.
3. efoJ³eebie J³ekeÌleeR®³ee nkeÌkeÀeb®es j#eCe keÀjC³eemeeþer HeeJeues G®eueCes.
4. efoJ³eebie J³ekeÌleeRmeeþer GHeueyOe keÀ©ve efouesu³ee megefJeOee l³eeb®³eeHe³e¥le Heesnes®eefJeu³ee peeleerue
DeMeer J³eJemLee keÀjCes.
5. efoJ³eebie J³ekeÌleers®es nkeÌkeÀ efnjeJesues iesues DemeC³eemebyebOeer®³ee le¬eÀejeR®eer ®eewkeÀMeer keÀjCes.
DeeHe ueer Òeieleer leHeemee
he´Mve : DeHebie (De#ece) J³ekeÌleer keÀe³eoe 1995 mHeä keÀje.
2.4 je<ì^er³e Je jep³e HeeleUerJejerue mebJeOe&ve ³eb$eCee (REDRESSAL
MECHANISM AT THE STATE & NATIONAL LEVELS)
je<ì^er³e ceeveJeer nkeÌkeÀ Dee³eesie -
Yeejle mej keÀejves ceeveJeer nkeÌkeÀe®es mebj#eCe keÀjCeeje keÀe³eoe meve 1993 meeueer mebcele
kesÀuee. ³ee keÀe³eo³eevegmeej jeä^er³e ceeveJeer Dee³eesie, jep³e ceeveJeer Dee³eesie lemes®e ceeveJeer nkeÌkeÀ
v³ee³eeue³es mLeeefHele keÀjC³eele Deeueer. ³ee meJe& mebm Lee ceeveJeer nkeÌkeÀeb®eer peHeCetkeÀ DeeefCe mebJeOe&ve
keÀjC³ee®es keÀe³e& keÀjleele.
jeä^er³e ceeveJeer Dee³eesiee®eer Ieìvee:
keWÀê mejkeÀejves jeä^er³e ceeveJeer Dee³eesiee®eer mLeeHevee keÀ©ve DeMee ÒekeÀej®es ceb[U
DeefmlelJeele DeeCeues, keÀer pe s ceeveJeer nkeÌkeÀeb®es mebj#eCe keÀjC³eemeeþer Dee³eesiee®eer YetefcekeÀe DeeefCe
keÀe³e&ÒeCeeueer efveef½ele keÀjsue.munotes.in

Page 25

25Dee³eesieele meceeefJeä keÀjCeeN³ee yeeyeer :
1) Dee³eesiee®es DeO³e#e ns megÒeerce keÀesìe&®es ceepeer cegK³e v³ee³eeOeerMe Demeleeru e.
2) megÒeerce keÀesìe&®eer Deepeer eEkeÀJee ceepeer v³ee³eeOeerMe DemeCeejer SkeÀ J³ekeÌleer meYeemeo Demesue.
3) ne³ekeÀesìe&®eer Deepeer eEkeÀJee ceepeer cegK³e v³ee³eeOeerMe DemeCeejer SkeÀ J³ekeÌleer meYeemeo Demesue.
4) ceeveJeer nkeÌkeÀ efJeJ³ekeÌleeR®eer meYeemeo cnCetve Dee³eesieeJej vesceCetkeÀ kesÀueer peeF&ue.
jeä^er³e ceeveJeer nkeÌkeÀ Dee³eesiee®es DeefOekeÀej Je keÀe³ex :
1) ceeveJeer nkeÌkeÀeb®es G uuebIeve keÀjC³eele Deeuesu³ee le¬eÀejeR®eer ®eewkeÀMeer keÀjCes eEkeÀJee ceeveJeer
nkeÌkeÀeb®³ee GuuebIeveeme ÒeefleyebOe keÀjC³ee®³ee keÀle&J³eekeÀ[s meeJe&peefvekeÀ mesJekeÀeves ogue&#e kesÀues
Demeu³ee®³ee le¬eÀejer®eer ®eewkeÀMeer keÀjCes.
ceeveJeer nkeÌkeÀeb®es GuuebIeve Peeu³ee®³ee Ieìves®ee yeUer þjuesu³ee J³ekeÌleerves eEkeÀJee
l³ee®³eeJeleerves Dev³e keÀesCel³eener J³ekeÌleerves kesÀuesu³ee le¬eÀejer®eer oKeue Dee³eesieekeÀ[tve Iesleueer peeles
eEkeÀJee Dee³eesie mJele:®³ee DeefOekeÀejelener DeMe er ®eewkeÀMeer keÀª MekeÀlees.
2) v³ee³eeue³eele ceeveJeer nkeÌkeÀe®³ee GuuebIeveeefJemebyebefOele v³ee³eeue³ee®³ee mebceleerves l³ee ÒekeÀjCeele nmle#esHe keÀjCes.
3) jep³e mejkeÀejuee Hegveme&t®evee os Tve l³ee jep³eeleerue keÀesCel³eener le©bieele eEkeÀJee Flej mebmLeebvee
Yesìer osCes DeeefCe lesLeerue HeefjefmLeleer®eer lemes®e lesLes þsJeuesu³ee kewÀÐeeb®³ee efmLeleer®eer HeenCeer keÀjCes
DeeefCe l³ee HeefjefmLeleerle megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³eemeb yebOeer met®evee keÀjCes.
4) ceeveJeer nkeÌkeÀeb®³ee j#eCeemeeþer jep³eIeìvesle DeLeJee DeefmlelJeele Demeuesu³ee keÀesCel³eener
keÀe³eÐeele kesÀuesu³ee lejlegoeR®es meceer#eCe keÀjCes DeeefCe l³ee DeefOekeÀ HeefjCeecekeÀejkeÀ þjeJ³eele
³eemeeþer met®evee keÀjCes.
5) ceeveJeer nkeÌkeÀebvee yeeOekeÀ þjCeeN³ee onMeleJeeoemeejK³ee IeìkeÀeb®es meceer#eCe keÀjCes DeeefCe
l³eemebyebOeer ³eesi³e l³ee GHee³e³eespevee meg®eefJeCes.
6) ceeveJeer nkeÌkeÀefJeHeefjCeecekeÀejkeÀ DebceueyepeeJeCeermeeþer GHee³e³eespevee meg®eefJeCes.
7) ceeveJeer nkeÌkeÀeb®³ee #es$eele mebMeesOeve neleer IesTve l³eeme ®eeuevee osCes.
8) meceepee®³ee efJeefJeOe efJeYeeieeble ceeveJeer nkeÌkeÀ mee#ejles®ee Òem eej keÀjCes DeeefCe ÒekeÀeMeves,
ÒemeejceeO³eces, mesefceveej Je Flej GHeueyOe meeOeveebÜejs ceeveJeer nkeÌkeÀeb®³ee j#eCeemeeþer peeie=leer
Ie[Jetve DeeCeCes.
9) ceeveJeer nkeÌkeÀeb®³ee #es$eele keÀe³e& keÀjerle Demeuesu³ee DeMeemekeÀer³e mebIeìvee Je meb mLee ³eeb®³ee
keÀe³ee&uee Òeeslmeenve osCes.
10) ceeveJeer nkeÌkeÀebvee ®eeuevee osC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ JeeìCeejer Dev³e keÀe³ex neleer IesCes. jeä^er³e
ceeveJeer nkeÌkeÀ Dee³eesieeuee Jejerue keÀe³ex HeefjCeecekeÀejkeÀjerl³ee Heej Hee[Ces Meke̳e JneJes ,c n C e t v e
l³eeme DeveskeÀ cenÊJeHetCe& DeefOekeÀej osC³eele Deeues Deensle. l³eevegmeej Dee³eesie keÀesCel³eener
J³ekeÌleeruee mee#eeroej cnCetve Hee®eejCe keÀ© MekeÀlees DeeefCe efleuee MeHeLesJej mee#e osC³eeme meebiet
MekeÀlees, keÀesCel³eener v³ee³eeue ³eekeÀ[s eEkeÀJee keÀe³ee&ue³eekeÀ[tve meeJe&peefvekeÀ mJeªHee®³ee
keÀeieoHe$eeb®eer ceeieCeer keÀª MekeÀlees. ceeveJeer nkeÌkeÀ Dee³eesieeuee efoJeeCeer v³ee³eeue³e cnCetve
ceev³elee efceUeueer Demeu³eeves l³ee v³ee³eeue³ee®eer meJe& DeefOekeÀ l³eeme DeeH eesDeeHe ÒeeHle nesleele.munotes.in

Page 26

26jeä^er³e ceeveJeer nkeÌkeÀ Dee³eesie DeeHeuee Jeeefjep³e mejkeÀejebuee meeoj keÀjlees. lemes®e Dee³eesieeuee DeeJeM³ekeÀ Jeeìu³eeme lees DeeHeues efJeMesDenJeeuener keWÀê J e jep³e mejkeÀejuee meeoj keÀjlees. Dee³eesiee®es DenJeeue keWÀê mejkeÀej mebmeosHeg{s
DeeefCe jep³e mejkeÀej DeeHeeHeu³ee keÀe³eosceb[UeHeg{s ceeb[C³ee®eer J³eJemLee keÀjleele.
2.5 Devegmetef®ele peeleer -peceeleer साठ je<ì^er³e Dee³eesie (NATIONAL
COMMI SSION FOR SC/ST)
1950 meeueer DeefmlelJeele Deeuesu³ee Devegmetef®ele peeleer Je peceeleer Dee³egkeÌle keÀe³ee&ue³eele
ceole keÀjC³eemeeþer 1978 ceO³es yengmeom³eer³e Devegmetef®ele peeleer -peceeleer Dee³eesiee®eer mLeeHevee
keÀjC³eele Deeueer. Heg{s 200 3 ceO³es 89 Jeer Ieìveeog©mleervJe³es 338 J³ee keÀueceele og©mleer Peeueer
DeeefCe 338 (keÀ) ³ee veJ³ee keÀueceevegmeej 19 HesÀye´gJeejer 2004 jespeer Jesieȳee jeä^er³e Devegmetef®ele
peceeleer Dee³eesiee®eer mLeeHevee Peeueer. lemes®e jeä^er³e meHeÀeF& k eÀce&®eejer Dee³eesiee®ee keÀeueeJeOeer 31
ef[meWyej 2007 He³e¥le Jee{efJeC³eele Deeuee.
1983 meeueer [eske̳eeJeªve cewuee Jeentve vesC³ee®eer ÒeLee yebo keÀjC³eemeeþer ``meHeÀeF&
keÀeceieej efve³eespeve DeeefCe MegukeÀ Meew®eeue³e efveefce&leer'' (Òeefl eyebOe) DeefOeefve³ece Heeefjle keÀjC³eele Deeuee.
ne DeefOeefve³ece Yeejleeleerue DeebOe´ÒeosMe, efyenej, íÊeermeie[, ieesJee, nefj³eeCee, PeejKeb[, keÀvee&ìkeÀ,
cenejeä^, cesIeeue³e, Deesefjmee, Hebpeeye, leefceUvee[t ef$eHetje, GÊejeKeb[, GÊej ÒeosMe Je Heef½ece yebieeue
³ee jep³eebveer mJeerkeÀejuesuee Deens. 2009 He³e¥le ner He×le HetCe&HeCes yebo nesle Deens.
10J³ee Heb®eJeeefkeÀe³e&¬eÀceeb®ee 1 ueeKe 65 Deveg metef®ele peeleer®³ee ueeYeeLeeabvee HeÀe³eoe Peeuee. Devegmetef®ele peeleer -
peceeleer®³ee keÀu³eeCeemeeþer nesCeeN³ee Ke®ee&le megceejs 11ìkeÌke̳eebveer Jee{ Peeueer Deens. 2005 -06
ceO³es ³eemeeþer 1500 keÀesìer®eer lejleto nesleer. leer 2006 -07 ceO³es 1 615 keÀesìer ©He³es He³e¥le
Jee{uesueer Deens.
iesu³ee oesve JekeÀe{C³eemeeþer peer ceesefnce megª kesÀueer. efle®ee ueeYe megceejs 50 npeej ueeYeeLeeavee efceUeue e.³ee
Dee³eesieeveblej Devegmetef®ele peeleer -peceeleeRmeeþer JesieUs efJekeÀeme ceneceb[U mLeeHeve keÀjC³eele ³esTve
l³ee ceeO³eceeletve efJeefJeOe Mew#eefCekeÀ GHe¬eÀce osKeerue jeyeJeC³eele Deeues.
1) DemJe®í J³eJemee³eele keÀece keÀjCeeN³ee keÀeceie ejeb®³ee cegueebvee efMe<³eJe=Êeer.
2) efJeosMeer efMe#eCeemeeþer efMe<³eJe=Êeer
3) ce@efì^keÀesÊej efMe<³eJe=Êeer (SSC)
4) yeejeJeerveblej efMe<³eJe=Êeer (HSC)
5) jepeerJe ieebOeer jeä^er³e DeO³e³eve ³eespevee -Sce. HeÀerue Je Heer.S®e.[er. meeþer ef Me<³eJe=Êeer
6) efJeÐeeL³ee¥®eer iegCeJeÊee Je=×er ³eespevee -9Jeer les 12 Jeer ®³ee efJeÐeeL³ee¥meeþer
7) Jemeefleie=n megefJeOee.
8) meJe&efMe#eCe DeefYe³eeve
9) jeä^er³e mee#ejlee efceMeve Je³e 15 les 35 Je³eesieìemeeþermunotes.in

Page 27

2710) peJeenj veJeeso³e efJe Ðeeue³e DeeefCe keÀmlegjyee ieebOeer yeeefuekeÀe efJeÐeeue³eele oefuele Jeiee&uee 15
ìkeÌkesÀ Je DeeefoJeemeeRmeeþer 7.5 ìkeÌkesÀ Deej#eCe Deens.
11) keÀmlegjyee ieebOeer yeeefuekeÀe efJeÐeeue³e ³eespevee.
12) SvemeerF&Deejìer®eer jeä^er³e iegCeJeÊee Mee sOe ³eespevee.
Devegmetef®ele peceeeflemeeþer®³ee jeä^er³e Dee³eesiee®eer keÀe³ex:
1) Devegmetef®ele peceeeflemeeþer®³ee mebj#eCeemeeþer Demeuesu³ee lejlegoeR®eer keÀe³e& ³eesi³e ÒekeÀejs nesle Deens
eEkeÀJee veener ³eeyeyele mebMeesOeve keÀjCes.
2) Devegmetef®ele peceeleer®³ee nkeÌkeÀ Je mebj#eCeeyeeyele®³ee le¬eÀejer®eer ®eewkeÀMeer keÀjCes.
3) jep³e eEkeÀJee keWÀê HeeleUerJej Devegmetef®ele peeleer®eer megOeejCesleerue Òeieleer®es cetu³eceeHeve keÀjCes.
4) Devegmetef®ele peceeleermeeþer®³ee meboYee& leerue Flej keÀe³ex keÀjCes.
5) Devegmetef®ele peceeleermeeþer®³ee mebj#eCe, megOeejCee, Òeieleer DeeefCe Yeu³eemeeþer Dee³eesie keÀece keÀjCes.
6) 1996 ®³ee Heb®ee³ele keÀe³eÐee®eer HetCe& Debceue yepeeJeCeer nesC³eemeeþer GHee³e³eespevee kesÀueer Heeefnpes.
7) Devegmetef®ele peceeleer peer melele SkeÀe peeiesJe©ve ogmeN³ee peeiesJej Mesleer keÀjC³ee®eer He×leer
DeJeuebefyeleele leer He×leer yebo keÀjC³eemeeþer Òe³elve kesÀues Heeefnpesle.
Devegmetef®ele peeleer peceeleeR®³ee jeä^er³e Dee³eesiee®eer ke Àle&J³e:
Devegmetef®ele peeleer Je Devegmetef®ele pevepeeleer ³eeb®³eekeÀjerlee Demeuesu³ee Devegmetef®ele peeleer Je
Devegmetef®ele pevepeeleer jeä^er³e Dee³eesie cnCetve DeesUKeuee peeCeeje SkeÀ Dee³eesie Demesue. mebmeosves
³eeyeeyeleerle kesÀuesu³ee ke ÀesCel³eener keÀe³eÐee®³ee GHeyebOee®³ee DeOeervelesves ne Dee³eesie DeO³e#e, GHeeO³e#e
DeeefCe Flej Hee®e meom³e ³eeb®ee efceUtve yeveuesuee Demesue DeeefCe Demes efve³egkeÌle kesÀuesues DeO³e#e,
GHeeO³e#e Je Hee®e meom³e®³eeb®³ee mesJes®³ee Meleea Je Heo eJeOeer, `jeä^Heleer' efve³eceebÜejs efveef½ele keÀjerue
l³eeÒeceeCes Demeleerue. ³ee Dee³eesiee®ee DeO³e#e, GHeeO³e#e DeeefCe Flej meom³ee ³eeb®eer efve³egkeÌleer
jeä^Heleer mJee#ejerle Je mJecegêeeEkeÀle DeefOeHe$eeÜejs keÀjleerue. ³ee Dee³eesieeuee DeeH eu³ee keÀe³e&He×leer®es
efve³eceve keÀjC³ee®eer MekeÌleer Demesue. ³ee jeä^er³e Dee³eesiee®eer keÀle&J³es Heg{erue ÒeceeCes Deensle.
De) Devegmetef®ele peeleer Je Devegmetef®ele pevepeeleer ³eeb®³eemeeþer ³ee Dee³eesieeKeeueer eEkeÀJee l³ee l³ee keÀeUer
Debceueele Demeuesu³ee Flej keÀesCel³eener keÀe³eÐeeKeeueer eEkeÀJee Meemevee®³ee keÀesCel³eener
DeeosMeeKeeueer GHeyebefOele keÀjC³eele Deeuesu³ee mebj#eCe lejlegoeRmebyebOeer meJe& yeeyeeR®es DevJesmebefve³eb$eCe keÀjCes DeeefCe DeMee mebj#ekeÀ l ejlegoeR®ee keÀecekeÀepee®es cetu³eceeHeve keÀjCes.
ye) Devegmetef®ele peeleer Je Devegmetef®ele pevepeeleer ³eebvee DeefOekeÀejeHeemetve eEkeÀJee mebj#ekeÀ lejletoeRHeemetve
Jebef®ele kesÀu³eemebyebOeer le¬eÀejeR®eer ®eewkeÀMeer keÀjCes.
keÀ) Devegmete f®ele peeleer Je pevepeeleer ³eeb®³ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer®³ee efve³eespeve
Òeef¬eÀ³esceO³es menYeeieer nesCes Je meuuee osCes DeeefCe mebIejep³ee®³ee eEkeÀJee keÀesCel³eener jep³ee®³ee
DeKel³eejeKeeueerue l³eeb®³ee efJekeÀemee®³ee Òeieleer®es cetu³eceeHeve keÀjCes.
[) l³ee mebj#eCe lejlegoeRefJeJeeìsue DeMee Flej JesUer jeä^Heleeruee meeoj keÀjCes.
F) DeMee DenJeeueeceO³es, mebIejep³eeves eEkeÀJee keÀe sCel³eener jep³eeves, l³ee mebj#ekeÀ lejlegoeR®eer
HeefjCeecekeÀejkeÀ DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eekeÀjlee keÀjeJe³ee®³ee GHee³e³eespevee DeeefCe Devegmetef®ele
peeleer Je pevepeeleer ³eeb®es mebj#eCe, keÀu³eeCe DeeefCe meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ efJekeÀem e ³eekeÀefjlee
keÀjeJe³ee®³ee Flej GHee³e³eespevee ³eeyeyele efMeHeÀejMeer keÀjCes.munotes.in

Page 28

28Devegmetef®ele #es$eele ÒeMeemeve Je Devegmetef®ele pevepeeleer mebyebOeer®es keÀu³eeCekeÀe³e& ³eeJej
mebIejep³ee®es efve³eb$eCe jenerue. jeä^Heleeruee DeeosMeeÜejs jep³ee bceOeerue Devegmetef®ele #es$eele ÒeMeemeve Je
Devegmetef®ele pevepeeleeRmebyebOeer®es keÀu³eeCekeÀe³e& ³eeJej DenJeeue osC³eekeÀjlee SkeÀ Dee³eesie keÀesCel³eener
JesUer efve³egkeÌle keÀjlee ³esF&ue. cee$e ³ee mebefJeOeevee®³ee ÒeejbYeeHeemetve one JekeÀjeJee®e ueeiesue. l³ee DeeosMeeÜejs Dee³eesiee®eer Ie[Ce, MekeÌleer Je keÀe³e&He×leer efveef½ele keÀjlee ³esF&ue
DeeefCe l³eele jeä^Heleerme DeeJeM³ekeÀ Jeeìleerue Demes mene³³eYetle GHeyebOe DebleYe&tle Demet MekeÀleerue.
jeä^Heleeruee keÀesCel³eener jep³ee®³ee eEkeÀJee mebIejep³e#es$ee®³ee yeeyeleerle DeeefCe les jep³e
Demesue lej l³ee®³ee jep³eHeeuee®ee efJe®eej Iesleu³eeveblej peenerj DeefOemet®evesÜejs l³ee jep³eele ³ee
mebefJeOeevee®³ee Òe³eespeveeLe& Devegmetef®ele pe eleer Je pevepeeleer cnCetve ceeveu³ee peeleerue l³ee peeleer, JebMe
eEkeÀJee pevepeeleer DeLeJee peeleer, JebMe eEkeÀJee pevepeeleer ³eeb®es Yeeie eEkeÀJee l³eeleerue ieì efJeefveefo&ä keÀjlee
³esleerue.
mebmeos®³ee keÀe³eÐeeÜejs keÀesCeleerner peele, Je bMe eEkeÀJee pevepeeleer DeLeJee keÀesCeleerner peele,
JebMe eEkeÀJee pevepeeleer ³eeb®ee Yeeie eEkeÀJee l³eeleerue ieì Keb[ (1) Keeueer keÀe{uesu³ee DeefOemet®evesle
efJeefve&efo&ä kesÀuesu³ee Devegmetef®ele peeleeR®³ee Je pevepeeleer®³ee metef®ele meceee fJeä keÀjlee ³esF&ue eEkeÀJee
leerceOetve JeieUlee ³esF&ue, HeCe GkeÌle Keb[eKeeueer keÀe{uesu³ee DeefOemet®evesle veblej®³ee keÀesCel³eener
DeefOemet®evesÜejs HetJeexkeÌleevegmeej Demesue l³eentve Dev³eLee HeÀjkeÀ kesÀuee peeCeej veener.
DeeHeueer Òeiele er leHeemee
he´Mve : jeä^er³e Dee³eesiee®eer keÀle&J³e mHeä keÀje.
2.6jeä^er³e ceefnuee Dee³eesie (NATIONAL COMMISSION FOR
WOMAN)
ceefnuee meyeueerkeÀjCee®ee SkeÀ Yeeie cnCetve Dee@iemì 1990 uee mebcele Peeuesu³ee ``jeä^er³e
ceefnuee Dee³eesie De efOeefve³eceevegmeej'' 31 peevesJeejer 1992 jespeer Yeejlee®³ee jeä^er³e ceefnuee
Dee³eesiee®eer mLeeHevee kesÀueer iesueer. lesJneHeemetve ne Dee³eesie ceefnueeb®³ee mecem³ee mees[efJeC³eeyeeyele
Glke=Àä keÀe³e& keÀjerle Deens.
jeä^er³e ceefnuee Dee³eesi ee®eer j®evee :
Dee³eesieele 1 DeO³e#e Je 5 meom³e Demeleele, ³eeb®ee keÀe³e&keÀeue 3 Jeceefnueeb®³ee ÒeMveeb®eer peeCe Je DeY³eeme keÀjCeejer ceefnuee ³ee Dee³eesiee®eer DeO³e#e cnCetve vesceueer peeles.
l³ee®eÒeceeCes keÀe³eos le%e, keÀ eceieej vesles, ÒeMeemekeÀer³e DeefOekeÀejer mJe³ebmesJeer mebmLeeleerue keÀe³e&keÀl³ee&munotes.in

Page 29

29DeMee meom³eeb®eer vesceCetkeÀ Dee³eesieeJej kesÀueer peeles. ³ee Dee³eesieeme HetCe&JesU meef®eJener GHeueyOe kesÀues
peeleele.
DeefOekeÀej Je keÀe³ex :
1) ceefnuee b®³ee ÒeMveeb®ee DeY³eeme keÀjCeejer, mejkeÀejkeÀ[s l³eeyeÎue met®evee ceeb[Ceejer Demeer ner
mJee³eÊee mebmLee Deens.
2) ceefnueebJej nesCeeN³ee Dev³ee³e, Del³ee®eejeyeeyele keÀesCel³eener J³ekeÌleerJej mecevme yepeeJeC³eeme
DeefOekeÀej Dee³eesieeme Deen s.
3) Ieìvesves ceefnueeb®³ee mebj#eCeemeeþer kesÀuesu³ee efve³eceeb®es efvejer#eCe keÀjCes, ceefnueeb®³ee opee&le Je
Òeefleÿsle megOeejCee keÀjC³eemeeþer Òe³elve keÀjCes.
4) ceefnueebefJe5) keÀe³eÐeeb®ee Yebie nesTve ceefnueebvee GHeêJe nesF&ue DeMee ieesäer keÀjCeeN³eebefJe©× ³eesi³e l³ee
efþkeÀeCeer le¬eÀej keÀjCes.
6) iejpet ceefnueebvee v³ee³eeue³ee®³ee keÀecekeÀepeemebyebOeer ceeefnleer osCes.
7) ceefnueeb® ³ee mecem³eeb®ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer MeesOe ieì, DeY³eeme ieì, DeeefCe meefcel³ee
vesceCes.
8) leg©bieeleerue ceefnuee kewÀoer Je l³eemebyebOeer®eer J³eJemLee ³eeb®eer HeenCeer keÀjCes.
9) ceefnuee megOeejie=neb®eer HeenCeer keÀjCes.
10) `Fve ke@Àce sje' ®eewkeÀMeer®³ee JesUer ceefnueebvee o[HeCeeKeeueer mee#e osT ueeiet ve³es cnCetve DeeHeuee
meom³e Je ÒeefleefveOeer ceefnuee Dee³eesie HeeþJet MekeÀlees.
11) kegÀìgbye v³ee³eeue³es mLeeHeC³eemeeþer Òe³elve keÀjCes.
12) ceefnueebvee Keìu³eemebyebOeer ueeskeÀv³ee³eeue³es YejJeC³eemeeþer GÊespeve osCes.
13) ceefnueebefJe14) iejpet ceefnueebvee Heesìieer, efkeÀceeve Jesleve, keÀe³eosefJe15) ceefnueebefJeDeeHeueer Òeieleer leHeemee
he´Mve : ceefnuee Dee³eesiee®eer j®evee efJeMeo keÀje.munotes.in

Page 30

30ceefnueeefJeSkeÀ Heg©efMekeÀles. ieebOeerpeeR®³ee celes 100 efMe#ekeÀeb®es keÀece SkeÀ DeeF& DeefOekeÀ meceLe&HeCes keÀjles. yeeuekeÀeb®³ee
pe[CeIe[CeerJej peemle ÒeYeeJe l³ee®³ee DeeF&®³ee J³eeqkeÌl eceÊJee®ee Demelees. leer DeeF& meceLe&, %eeveer,
®eewkeÀme, efMemleefÒe³e, DeÐe³eeJele peerJeveÒeJeen Je peerJevecegu³eebMeer Heefjef®ele DeMeer Demesue lej cegueeb®³ee
J³eeqkeÌleceÊJe efJekeÀemeeJej ³ee meJe& Hewuetb®ee ®eebieuee HeefjCeece neslees.
pesLes ðeer®eer Hetpee nesles lesLes Hejceséeje®es DeefmlelJe Demeles. ns leÊJe%eeve ceev³e keÀjCeeN³ee
osMeele efJemeeJes MelekeÀ mebHeleevee Meemeveeves ceefnuee efJeefJekeÀemeekeÀ[s ue#e efoues ner yeeye mJeeielee n& Deens. ³ee OeesjCee®ee meJee¥keÀ[tve pej [esUmeHeCes mJeerkeÀej
Peeuee lej eqðe³eeb®ee DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e, meebmke=ÀeflekeÀ ³ee meJe& #es$eele efJekeÀeme Ie[Jetve
DeeCeCes. ne cegkeÌle nslet meHeÀue nesF&ue. l³ee meHeÀuelesletve ðee r®espeerJeveceeve Gb®eeJesue Je ceefnuee
meceepeele veJe®ewlev³e ³esF&ue. DeeefLe&keÀ meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e, meebmke=ÀeflekeÀ Je Jew%eeefvekeÀ #es$eele
ceefnueebvee mebOeer efceUJetve osCes. ðeeruee ceeCetme Je veeieefjkeÀ cnCetve Òeefle<þe ÒeeHle ke Àªve osCes. meceepe
peerJeveele efleuee Heg©efvecee&Ce keÀjCes. ne ³ee ceefnuee efJepesJne pesJne SKeeÐee osMee®eer Ò eieleer nesles lesJne lesLeerue efJekeÀemee®³ee meJe& #es$eeceO³es,
eqðe³eeb®ee ceesþîee ÒeceeCeeJej menYeeie DeefveJee³e& þjlees. ns veJ³ee ceefnuee OeesjCee®es met$e Deens. osJeoemeer,
HeefjlekeÌlee, JesM³ee, ûeeceerCe Yeeieeleerue Mesleeletve jeyeCeejer ðeer, Menjer veeskeÀjoej keÀcekegÀJele ieìeleerue
eqðe³ee ³ee meJe& ÒeMveeb®ee mecem³eeb®ee efJe®eej DeeefCe eqðe³eebceO³es mJemeeceL³ee¥®eer peeCe DeeCeCes, efleuee
Ye³ecegkeÌle keÀjCes ³ee Hewuebg®ee meKeesue efJe®eej keÀªve ns ceefnuee OeesjCe DeeKeues ues Dee{Ules.
ceefnuee OeesjCee®³ee DebceueyepeeJeCeerkeÀjerlee G®euesueer HeeTues eEkeÀJee Iesleuesues efveCe&³e:
1) MeemekeÀer³e /efveceMeemekeÀer³e DeeefCe Devegoeefvele mebmLeebceO³es ceefnueebkeÀefjlee 30 ìkeÌkesÀ Deej#eCe
þsJeC³eeyeeyele Meemeve ef veCe&³e efoveebkeÀ 22 petve 1994 jespeer peejer keÀjC³eele Deeuesuee Deens.
2) ieeJeeleerue 50 ìkeÌkesÀ ðeer celeoejebveer oe©®eer ogkeÀeves yebo keÀjC³ee®eer ceeieCeer kesÀu³eeme DeMee
ogkeÀeveeb®³ee oeª efJe¬eÀer®ee HejJeevee jÎ keÀjC³eele ³esF&ue. ³eey eeyele®ee efveCe&³e efo. 31 peguew
1994 jespeer peejer keÀjC³eele Deeuee Deens. (4.1.2)
3) Heesefueme mesJesceO³es 500 DeefleefjkeÌle ceefnuee Heesefuemeeb®eer ceeieerue 2 JeDeeuesueer Demetve ®eeuet JeÒemleeefHele OeesjCe Deens. (6.4.2)
4) ceefnuee OeesjCee®³ee DebceueyepeeJeCeer®es meefve³eb$eCe keÀjC³eemeeþer cebef$eceb[U GHemeefceleer®eer
mLeeHevee keÀjC³eele Deeuesueer Deens. leMee®e ÒekeÀejs je p³e/efpeunemlejer³e meefcel³eeb®eerner
efve³egkeÌleer keÀjC³eele Deeueer Deens.
5) ieefue®í JemeenleerkeÀefjlee osC³eele ³esCeejer meJe& DeesUKeHe$es, MeemeveekeÀ[tve efJeleefjle keÀjC³eele
³esCeejer meJe& Iejs ner Heleer Je Helveer®³ee meeceeef³ekeÀ veeJ es osC³eele ³esleerue. DeMeeÒekeÀej®es DeeosMe
ie=nefvecee&Ce efJeYeeieeves efveie&efcele kesÀuesues Deensle (4.1.4)
6) MeemekeÀer³e peefceveerkeÀefjlee keÀjC³eele ³esCeejer meJe& DeeJesoves Heleer Helveer ³eeb®³ee SkeÀef$ele veeJeeves
keÀjC³eele ³eeJeerl e Je l³ee®es efJelejCener Heleer Helveer®³ee meeceeef³ekeÀ veeJes osC³eele ³esF&ue. DeMeemunotes.in

Page 31

31ÒekeÀej®es DeeosMe cenmetue Je Jeve efJeYeeieeves efveie&efcele kesÀuesues Deensle. kegÀìgbyee®³ee Jeleerves Helveerves
mJeleb$eHeCes kesÀuesu³ee DeeJesovener mJeerke ÀejC³eele ³esF&ue (4.1.4)
7) peefceveer®eer ceeuekeÀer Je IejkegÀue ³eespevesDebleie&le kesÀuesues yeebOekeÀece Heleer Je Helveer®³ee veeJes
Demeleerue.
8) ie=nefvecee&Ce efJeYeeie, cenmetue Je JeveefJeYeeie Je ûeeceefJekeÀeme efJeYeeie ³eeb®³eeJejerue efveCe&³eeceOeerue
ueeYeeLeea ne pesJne DeefJeJeeefnle Heg©ner DeeHeesDeeHe l³ee®³ee ceeueceÊes®eer meb³egkeÌle ceeuekeÀ nesF&ue.
9) mebpe³e ieebOeer efvejeOeej ³eespevesceO³es efJeMesosC³eele Deeuesuee Deens.
10) ceefnueebJejerue Del³ee®eejemebyebOeer Heesueerme mìsMeveceO³es mJeleb$e veeWoJe¿ee þsJeC³ee®es DeeosMener
efveie&efcele keÀjC³eele Deeuesues Deensle. (6,4,7)
11) jep³e efJ eOeeve ceb[Ueves eEnot Jeejmee keÀe³eoe, 1956 ceO³es megOeejCee kesÀuesueer Demetve lees
jeä^HeleeR®³ee mebceleermeeþer HeeþefJeC³eele Deeuesuee Deens. (8.5.1)
12) HeÀewpeoejer Òeef¬eÀ³ee mebefnlee meskeÌMeve 125, efnbot oÊekeÀ keÀe³eoe, eEnot HeeuekeÀlJe keÀe³eoe
³eeceO³es megOeejCee keÀjC³eeme cebef$eceb[Ueves ceev³elee efouesueer Deens.
13) meJe& efpeuneefOekeÀejer Je cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀejer ³eebvee l³eeb®³ee keÀe³ee&ue³eele HeeUCeeIejs
megª keÀjC³eeyeeyele He$es HeeþefJeC³eele Deeueer Deen sle.
14) Òel³eskeÀ ieeJeele ceefnueeb®eer yengGÎsMeer³e mejkeÀejer mebmLee mLeeHeC³eeyeeyele Meemeveeves efveCe&³e
Iesleuesuee Deens. menkeÀejer GHeefJeOeeRvee Debeflece cebpetjer osTve GHe -efveyebOekeÀ, menkeÀejer mebmLee
³eeb®eskeÀ[s HeeþefJeC³eele Deeu esues Deensle DeeefCe l³ee mebmLes®eer veeWoCeer keÀjC³ee®eer keÀe³e&Jeener
keÀjC³eele ³esle Deens.
15) DeVeHetCee& ³eespevesyeeyele®es DeeosMe efveie&efcele keÀªve DebieCeJee[er keWÀêemeeþer HetjkeÀ Deenej
HegjefJeC³eemeeþer®eer kebÀ$eeìs ceefnuee ceb[Ue bvee osC³eele Deeueer Deensle.
16) DeMeemekeÀer³e mebmLeekeÀefjlee OeesjCe Meemevee®³ee efJe®eejeOeerve Deens.
17) Òel³eskeÀ efpeu¿eele yengGÎsMeer³e ceefnuee keWÀê mLeeHeve keÀjC³eele ceev³elee efceUeueer Demetve
l³eeHewkeÀer 1994 -95 ®³ee efJeÊeer³e Je< ee&le efJeYeeieer³e mlejeJejerue efpeu¿eebceO³es Òel³eskeÀer SkeÀ
³eeÒeceeCes 6 keWÀê mLeeHeve keÀjC³eeyeeyele®es DeeosMe efveie&efcele keÀjC³eele ³esle Deens.
18) ceefnuee OeesjCee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eemeeþer oÊeeefOekeÀej meefceleer®eer mLeeHe veekeÀjC³eele
Deeuesueer Deens.
Jejerue Iesleuesu³ee efveCe&³ee®eer ceeefnleer Òe®eefuele He×leerves mebyebefOele DeefOekeÀejer Je keÀe³ee&ue³e
³eebvee HeeþefJeC³eele ³esles. lemes®e ³ee meJe& ³eespeveeb®eer ceeefnleer Òe®eefuele He×leerves mebyebefOele DeefOekeÀejer Je
keÀe³ee&ue³e ³eebvee HeeþefJeC³eele ³esles. lemes®e ³ee meJe& ³eespeveeb®eer ceeefnleer SkeÀef$ele keÀªve efpeune ceeefnleer
DeefOekeÀejer Je efpeune ceefnuee yeeue efJekeÀeme DeefOekeÀejer ³eeb®³eekeÀ[s mJeleb$eefjl³ee Òeefme×ermeeþer
HeeþefJeC³eele ³esles.
ns OeesjCe efJemle=le DeeefCe G®®e nsletbveer mJeerkeÀejC³eele ³esle Demeues lejer p³eebveer ns OeesjCe
Decebueele DeeCeeJe³ee®es l³eeb®e GodyeesOeve efleleke̳ee®e meceLe&HeCes Ie[Ces DeeJeM³ekeÀ Deens. keÀejCe p³ee®eer
Je=Êeer keÀe³e oe HeeUC³ee®eer vemeles. ns ³eeletve HeUJeeìe MeesOeleele.munotes.in

Page 32

32HeUJeeìebvee Jeeìe efceUt ve³es ³eemeeþer keÀeìskeÀesj efve³eespevee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. eqðe³eeb®³ee
iegCeJeÊes®es Ke®®eerkeÀjCe ve keÀjlee iegCeJeÊee MeesOetve ³eesi³e ¢äerkeÀesve DeJeueby eeJee ueeiesue. ðeer³eeb®eer
Òeieleer efkeÀleer ìkeÌkesÀ Peeueer ns cenÊJee®es keÀejCe ns®e DeeHeues jeä^efJekeÀeme ns®e Debeflece GefÎä Deens.
Yeejlee®es megefJeÐe veeieefjkeÀ cnCetve efJekeÀeme keÀe³ee&meeþer, osMee®³ee GVeleermeeþer eqðe³eebvee mebOeer Je
Òeefleÿsmeeþer ³ee ceefnuee efJeceefnuee OeesjCee®³ee DebceueyepeeJeCeermeeþer Iesleuesues efveCe&³e:
pesJne pesJne SKeeÐee osMee®eer Òeieleer nesles lesJne lesJne lesLeerue efJekeÀemee®³ee meJe& #es$eebceO³es
eqðe³eeb®ee ceesþîeeÒeceeCeeJej menYeeie DeefveJee³e& þjlees. osJeoemeer, JesM³ee, ûeeceerCe Yeeieeleerue Mesleeletve
jeyeCeejer ðeer, Menjer veeskeÀjoej keÀcekegÀJele ieìeleerue ðeer −ee³ee meJe& ÒeMveeb®ee e fJe®eej keÀªve
mJemeeceL³ee&®eer peeCe DeeCeles. ³ee Hewuegb®ee meKeesue efJe®eej keÀªve ns ceefnuee OeesjCe þjefJeues Deens.
eqðe³eeb®³ee iegCeJeÊes®es Ke®®eerkeÀjCe ve keÀjlee ³eesi³e iegCeJeÊee MeesOetve ³eesi³e efþkeÀeCeer efle®ee
JeeHej keÀjleevee ef JeMeeue Je ueJeef®ekeÀ ¢efäkeÀesve DeJeuebyeeJee ueeiesue. efkeÀleer ìkeÌkesÀ ðeer GcesoJeeje®eer
Yejleer ns efpelekesÀ cenÊJee®es eflelekesÀ®e efkeÀleer ìkeÌkesÀ Òeieleer Peeueer nsner cenÊJee®es ceeveues peeles. keÀejCe
DeeHeues Debeflece GefÎä jeä^efJek eÀeme ns Deens. Yeejlee®es megefJeÐe veeieefjkeÀ cnCetve efJekeÀeme keÀe³ee&meeþer,
osMee®³ee GVeleermeeþer ðeer³eebvee mebOeer Je Òeefleÿsmeeþer ³ee ceefnuee efJeDeJeuebye keÀjC³ee®ee efJe®eej DeeHeCe keÀìe#eeves kes Àuee Heeefnpes. DeMee ÒekeÀejs me#ece ceefnueeOeesjCee®³ee
DebceueyepeeJeCeermeeþer efveCe&³e Ieslee ³eF&ue.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
he´Mve : ceefnueeefJe2.7DeuHeJe³eerve Dee³eesie
meve 1906 ceO³es DeuHeJe ³eerve cegueeb®³ee nkeÌkeÀeb®³ee j#eCeemeeþer®ee jeä^er³e Dee³eesie keÀe³eoe
meceble keÀjC³eele Deeuee. ³ee keÀe³eÐeeleerue lejlegoervegmeej cegueeb®³ee nkeÌkeÀeb®³ee j#eCeemeeþer®ee jeä^er³e
Dee³eesie mLeeHeve keÀjC³eele Deeuee Deens.
cegK³e GÎsMe : cegu eeb®³ee nkeÌkeÀeb®³ee j#eCeemeeþer®³ee jeä^er³e Dee³eesiee®³ee mLeeHevesceeieerue GÎsMe
Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) cegueeb®³ee nkeÌkeÀeb®eer HeefjCeecekeÀejkeÀjerl³ee DebceueyepeeJeCeer kesÀueer peeJeer ³eemeeþer Òe³elve keÀjCes.
2) cegueeb ®³ee nkeÌkeÀeb®³ee j#eCeemebyebOeer keÀjC³eele Deeuesu³ee keÀe³eÐeeb®eer ³eesi³e ÒekeÀejs DebceueyepeeJeCeer
kesÀueer peeF&ue ³eeJej ue#e osCes.
3) cegueeb®³ee nkeÌkeÀeb®³ee j#eCeemeeþer neleer IesC³eele Deeuesu³ee efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀceeb®eer ³eesi³e ÒekeÀejs
DebceueyepeeJeCeer kesÀueer peeF&ue ³eeJej ue#e þsJeCes.munotes.in

Page 33

33Dee³eesiee®eer j®eveeë
cegueeb®³ee nkeÌkeÀeb®³ee j#eCeemeeþer®³ee jeä^er³e Dee³eesieele SkeÀ DeO³e#e, mene meom³e DeeefCe
SkeÀ meef®eJe ³eeb®ee meceeJesMe Demelees. Dee³eesiee®³ee meom³eeHewke Àer efkeÀceeve oesve meom³e ceefnuee DemeeJ³ee
ueeieleele. cegueeb®³ee ÒeMveebmebyebOeer®³ee efvejefvejeȳee #es$eeleerue lep%e J³ekeÌleeR®ee meceeJesMe ³ee Dee³eesieele
keÀjC³eele ³eslees. cegueeb®³ee nkeÌkeÀeb®³ee j#eCeemeeþer®³ee jeä^er³e Dee³eesieeves 5c e e ® e &2 0 0 7H e e m e t v e
DeeHeu³ee keÀe³ee&®eer He´l³e#e meg©Jeele kesÀueer Deens.
2.8 meejebMe
ceeveJeer DeefOekeÀej mene Deensle. l³eeHewkeÀer leerve cenÊJeHetCe& DeefOekeÀej
1) meceles®ee DeefOekeÀej.
2) J³ekeÌleer mJeeleb$³ee®ee DeefOekeÀej Je
3) Mees< eCe efJe©×®ee DeefOekeÀej ns Deensle. Devegmetef®ele peeleerpeceeleer Del³ee®eej ÒeefleyebOekeÀ keÀe³eoe,
keÀewìgbefyekeÀ efnbmee®eej keÀe³eoe 2005, yeeuecepetj ÒeefleyebOe 1986, efJeMeeKee keÀe³eoe 1997,
DeHebieJ³ekeÌleer ÒeefleyebOe keÀe³eoe 1995 ³eeb®ee DeeHeCe efJe®eej kesÀuee Deens.
ceeveJeer jeä^er³e Dee³eesie, Devegmetef®ele peeleer -peceeleer Dee³eesie, jeä^er³e ceefnuee Dee³eesie,
DeuHemebK³eekeÀ Dee³eesie ns cenÊJeHetCe& Dee³eesie Deensle. ³eeb®eer keÀe³ex Je DeefOekeÀej ns DeeHeCeeme ceeefnle
DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
2.9 efJeÐeeHeerþer³e oerIeexÊejer ÒeMve
1) ceeveJeer DeefOekeÀej meefJemlej mHeä keÀje.
2) peeleerJee®ekeÀ keÀe³eoe Je Iejietleer eEnmee®eej keÀe³eoe meefJemlej mHeä keÀje.
3) yeeuekeÀeceieej ÒeefleyebOe keÀe³eoe Je De#ece (DeH ebie) J³ekeÌleer keÀe³eoe mHeä keÀje.
4) jeä^er³e ceeveJeer nkeÌkeÀ Dee³eesie mHeä keÀje.
5) Devegmetef®ele peeleer -peceeleer®ee Dee³eesie meefJemlej mHeä keÀje.
6) jeä^er³e ceefnuee Dee³eesie mHeä keÀje.
7) efìHee efuene
1) meceeveles®ee DeefOekeÀej,
2) mJeeleb$³ee®ee DeefOekeÀej,
3) efJeMeeKee keÀe³eoe 1997
4) De#ece J³ekeÌleer keÀe³eoe 1995
5) jeä^er³e ceeveJeer Dee³eesie
6) ðeer³eeb®ee Dee³eesie
7) DeuHeJe³eerve Dee³eesie

munotes.in

Page 34

343
He³ee&JejCeeMeer mebyebefOele J³eJenej
IeìkeÀ j®evee :
3.0 GefÎ<ìs
3.1 ÒeemleeefJekeÀ
3.2 He³ee&JejCee®ee Nneme
3.3 Òeot3.4 JeeleeJejCeeleerue yeoueecegUs He³ee&JejCeeuee efvecee&Ce nesCeejs OeeskesÀ
3.5 meejebMe
3.6 efJeÐeeHeerþ oerIeexmlejer³e ÒeMve
3.0 GefÎäîes
1) He³ee&JejCee®ee DeY³eeme keÀjlee ³esF&ue.
2) H e³ee&JejCee®³ee Nnemee®eer keÀejCes DeY³eemelee ³esleerue.
3) He³ee&JejCee®ee Òeot4) He³ee&JejCeeuee efvecee&Ce nesCeejs OeeskesÀ mecepeleerue.
3.1 ÒeemleeefJekeÀ
He=LJeer ner ceeveJe Je ceeveJesÊej ÒeeC ³eeb®es efveJeememLeeve Deens. lemes®e JevemHeleer®es meg×e efveJeeme
mLeeve Deens. ceeveJe, ceeveJesÊej ÒeeCeer Je JevemHeleer ³eeb®ee HejmHej mebyebOe DeHeefjne³e& Deens. Hejbleg ceeveJe
ne ÒeeCeer yegef×ÒeOeeve Demeu³eecegUs lees ceve ceevesue lemee Jeeielees. ³ee efleIeebleerue DemeceleesueecegUs ceesþîee
ÒeceeCeeJej He³ee&JejCe veä nesle ®eeueues Deens.
He=LJeerleueeJej mepeerJeme=äer ceeveJeÒeeCeer ne meJee&le lejyespe Je yeg×erceeve Demetve l³eeves
DeeHeu³ee meYeesJeleeue®³ee He³ee&JejCee®ee ceesþîe e keÀuHekeÀlesves GHe³eesie keÀªve Iesleuee Deens. efvemeiee&le
GHeueyOe nesCeeN³ee efJeefJeOe Jemletb®ee JeeHej keÀªve ceeveJeeves DeeHeu³ee DeVe, Jem$e, efveJeeje ³ee cetueYetle
iejpee YeeieefJeu³ee Deensle. He³ee&JejCeele ceeveJee®³ee meYeesJeleerner Demeuesu³ee meJe& yeeyeeR®ee Goe. pebieues,
veÐee, peceerve, HeJe&le, HeeCeer, mecegê, Fceejleer, jmles, Jeml³ee Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees. cetueYetle
iejpee meJe& meejK³ee Demeu³eelejer He³ee&JejCeeleerue IeìkeÀ meeOeves cee$e meJe&$e meejKes veenerle.
Òeeke=ÀleerkeÀ IeìkeÀe FlekesÀ®e meebmke=ÀleerkeÀ IeìkeÀ efJeHegue ÒeceeCeele Dee{Uleele. DeeefoceeveJeeHeemetve
³eb$e³egiee®³ee ceeveJeeHe³e¥le iejpee Je ceeieC³eeb®³ee Hetle&lesmeeþer ceeveJeer He³ee&JejCe DeJ³eenle Oe[He[ megªmunotes.in

Page 35

35Deens. He³ee&JejCeeleerue p³ee HeoeLee¥®ee DeLeJee Jemletb®ee JeeHej ceeveJeeÜejs kesÀuee peelees. l³eeme
`meeOevemebHeoe' Demes cnCeleele.
efPeccejce@ve®³ee celes:
``meeOevemebHeÊeer ³ee Meyoe®ee DeLe& SKeeoer Jemlet eEkeÀJee SKeeoe HeoeLe& veJns lej Demes keÀe³e&
eEkeÀJee ef¬eÀ ³ee keÀer pes HeoeLee&cegbUs, JemlegcegUs Ie[le Demeles. JemlegcegUs Ie[Ceejs keÀe³e& eEkeÀJee ef¬eÀ³esletve
ceeveJeer iejpeeb®es meceeOeevekeÀejkeÀ Hetle&lee keÀjCes ns Debeflece O³es³e Demeles.''
DeeHeu³ee YeesJeleeueer Hemejuesu³ee me=äer®³ee DeHeÀeì H emeeN³eele oesve IeìkeÀ ÒeecegK³eeves
Dee{Uleele, pewefJekeÀ IeìkeÀ DeeefCe DepewefJekeÀ IeìkeÀ. peerJeme=äer®³ee J³eJenejele ³ee oesve ÒecegKe
IeìkeÀeb®ee pees HeefjCeece neslees l³eeuee He³ee&JejCe Demes cnCeleele.
3.2 He³ee&JejCee®ee Nneme
DeeOegefveke À keÀeUele Peeuesu³ee HeenCeervegmeej peieeleerue mecegêeceO³es 5000 ìve DeHeêJ³eeb®ee
ÒeJesMe neslees. HeeJemeecegUs peefceveerJejerue ceeveJeefveefce&leer DeHeêJ³es, efJeefkeÀjCeeslmeieea HeoeLe& MesJeìer veÐeebceO³es, mej esJejele Je mecegêeceO³es efcemeUues peeleele, l³eecegUs
peuepeerJeeb®³ee HeefjmebmLee [UceUerle nesleele. keÀener JevemHeleer ÒeotÒeeCeerosKeerue veä nesleele.
1) JeeUJebìerkeÀjCe:
DeewÐeesefiekeÀjCe keÀeUe®eer iejpe Deens . HeCe DeewÐeesefiekeÀjCee®³ee Jee{l³ee HemeeN³eecegUs vewmeefie&keÀ
pebieuemebHeÊeer®es Deleesveele vegkeÀmeeve nesle Deens. l³eecegUs ojJenpeej nskeÌìj #es$eHeÀUeJejerue pebieue veenermes nesle Deens. Fbef[³eve mees Meue Feqvmììîet쮳ee mebMeesOeve
efJeYeeieeleerue [e@. Jeeuìj HeÀvee¥ef[me ³eeb®³ee celes pebieue ns GÐeespekeÀebvee Yejcemeeþ veHeÀe efceUJetve
osCeejs ®eebieues meeOeve Deens. pebieuelees[ercegUs peceerve JevemHeleernerve nesTve efveªlHeeokeÀ yeveles, l³ eeme
JeeUJebìerkeÀjCe Demes cnCeleele.
2) DeecueHepe&v³e :
keÀejKeev³eele DeeefCe Deeweq[e³e -Dee@keÌmeeF[ Jee³et yeensj He[lees, l³ee®eyejesyej iebOekeÀ Jee³et Je ve$eJee³etner yeensj He[leele.
HeeJemee®³ee HeeC³eele les efcemeUleele DeeefCe l³eeHeemetve iebOekeÀecue DeeefCe ve$eeU le³eej nesles Je
Deecue³egkeÌle HeeTme He[lees. HeeJemee®³ee HeeC³eeyeeyejesyej ner Deecues Keeueer ³esleele. ³ee Deecueeb®eer
peefceveerleu³ee Heesnesles.
Deecue³egkeÌle HeeJemeeves Pee[eb®eer Heeves ceesþ³ee ÒeceeCeeJej ieUleele DeeefCe l³eeb®eer Jee{ Kegbìles.
ceO³e ³egjesHeeleerue DeveskeÀ pebieues ³ee De ecue³egkeÌle HeeJemeeves veä Peeueer. keÀener JevemHeleer cee$e
Deecue³egkeÌle HeeJemeeves HeÀesHeÀeJeleele. l³eecegUs meblegueve efyeIe[les. DeMee ³ee Deecue³egkeÌle HeeJemee®eer
HejosMeelener efve³ee&le nesles. Goe. efye´ìveceO³es keÀesUmee®es GlHeeove KetHe Demeu³eeves lesLes keÀesUmeeJej
®eeueCeejer Deew

Page 36

36³ee keWÀêeceOetve yeensj He[Ceeje keÀeye&ve [e³eDee@keÌmeeF[ Je iebOekeÀ ³ee ve$eJee³etb®eer efve³ee&le
JeeN³ee®³ee ÒeJeenecegUs nesTve vee@Jex, m Jeer[ve ³ee osMeele DeecueHepe&v³e He[les.
3) mejesJej MegefJekeÀefmele jeä^ele mejesJejs veä nesCee®es DeecueHepe&v³e ns osKeerue SkeÀ cenÊJee®es keÀejCe
Deens. DeeleeHe³e¥le peieeleerue 50 npeej ueneve ceesþer mejesJejs veä Peeueer Deensle eEkeÀJee keÀener veä
nesC³ee®³ee ceeiee&Jej Deensle. Yeejleele mejesJejebveer megceejs 2 ueeKe nskeÌìj #es$e J³eeHeues Deens. Yeejleele
efveueefiejer ìskeÀ[îeeb®³ee Heefjmejeleerue keÀes[eF& ke@Àvee@ue DeeefCe YegkesÀìea ner mejesJejs JeieUlee
mecegêmeHeeìerH eemetve 2000 ceerìme&Hes#ee peemle Gb®eerJejerue mejesJejebvee DeefmlelJee®ee OeeskeÀe efvecee&Ce
Peeuee Deens. keÀener DeveHesef#ele JevemHeleeR®eer yesmegceej Jee{ Peeu³eeme mejesJejeleerue Dee@eqkeÌmepeve®es ÒeceeCe
keÀceer nesles Je peuepeerJeebvee Oee skeÀe mebYeJelees. DeÐe³eeJele HeenCeervegmeej mejesJejeb®³ee leUeMeer yeN³ee®e
efþkeÀeCeer Dee@eqkeÌmepeve®ee HetCe& DeYeeJe efometve Deeuee Deens. vewefveleeue, oeue, veieerve ner mejesJejs ³esl³ee
HeeTCeMes Jeke=Àef$ece JeveerkeÀjCe, ueeskeÀmebK³eeoeìer ner osKeerue mejesJejeb®³ee DeefmlelJeeuee OeeskeÀeoe³ekeÀ Deensle.
4) pebieuelees[:
FbOeve, GlHeeoves, JevemebkeÀueve, Jeemletefveefce&leer DeMee efJeefJeOe keÀejCeebmeeþer peieYej
pebieuelees[ nesle Demeles. ner pebieuelees[ peiee®³ee yeN³ee®e Yeeieele, efJeMesefJekeÀmeveMeerue osMeeble Deefveye¥OeHeCes Je Deefve³eesefpele mJe©Heele ®eeuet Deens. pebieue keÀìeF& kesÀu³eeve sc e = o s ® e s
keÀCe megìs nesleele. pebieues cnCepes ce=os®es Dee®íeove Demeles Je les®e keÀe{tve ìekeÀu³eeme HeeCeer peefceveerle
cegª MekeÀle veener. peueJeenvee®es ÒeceeCe Jee{les. He³ee&³eeves peefceveer®eer OetHe Jesieeves nesles. pebieue lees[ercegUs
Hegje®es ÒeceeCe Jee{les. Hegje®³ee HeeC³eeuee ÒeefleyebOe nesle veener Je yesHeÀece peueÒeJeenecegUs ce=oeOegHes®eener Jesie
Jee{lees meO³ee He=LJeerJej megceejs 33 ìkeÌkesÀ Yet#es$e pebieueebveer J³eeHeues Deens. leLeeefHe pebieueeb®es
He=LJeerJejerue efJe lejCe DeefleMe³e efJeDeekeÀ[sJeejervegmeej (1988) DeJeIes 7 ìkeÌkesÀ #es$e pebieueeKeeueer Deens.
JevemHeleercegUs JeeleeJejCeeleerue keÀeye&ve [e³eDee@keÌmeeF[ Je Dee@eqkeÌmepeve ³eeb®es ³eesi³e Òec eeCe
jeKeues peeles. keÀejCe ceeveJeeves G®íJeemeeJeeìs yeensj mees[uesuee keÀeye&ve [e³eDee@keÌmeeF[ Jee³et
JevemHeleer DeeHeu³ee HeeveeJeeìs MeeséeemeeJeeìs Deele Ieslees Je keÀ eye&ve [e³eDee@keÌmeeF[ Jee³et yeensj mees[lees. DeeefCe ner ef¬eÀ³ee melele ®eeuet
jenles. cee$e ceeveJe ³ee JevemHeleeR®eer ceesþîee ÒeceeCeele lees[ keÀjerle Deens. l³eecegUs JeeleeJejCee®eer
ÒeeCeJee³et®es ÒeceeCe Ieìtve keÀeye&ve [e³eDee@keÌmeeF[®es Ò eceeCe Jee{le Deens. efMeJee³e ³ee pebielees[erme
ueeskeÀmebK³ee Jee{ner eflelekeÀer®e peyeeyeoej Deens. keÀejCe ceeveJe mJele:meeþer pebieuelees[ keÀªve lesLes
DeeHeu³ee GojefveJee&nemeeþer Mesleer keÀjle Deens.
Jee{l³ee ueeskeÀmebK³ee iejpesmeeþer pebie uelees[ keÀªve pebieueeKeeue®eer peceerve MesleerKeeueer
DeeCeerle Deens. Jee{leer ueeskeÀmebK³ee cnCepes, Jee{leer Iejs, Jee{les ueekeÀ[eb®es FbOeve, Jee{les HeÀefve&®ej,
DeVe, Oeeiee, DeewDeveskeÀ GÐeesie efJekeÀefmele Peeues Demetve l³ee®es ÒeecegK³eeves HeÀefve&®ej GÐeesie, penepeyeebOeCeer Je yeebOekeÀece
J³eJemee³eeceO³es ceesþîee ÒeceeCeeJej ueekeÀ[eme ceeieCeer Demeuesueer Dee{Ules. ³eemeeþer Jee{leer pebieuelees[
DeHeefjne³e& yeveles.munotes.in

Page 37

375) ke=ÀefMesleer ne ceeveJee®ee DeefleMe³e ceesþîee J³eeHleer®ee DeeefCe pegvee J³eJemee³e Deens. Mesleer®ee MeesOe
10000 JeIe[Jetve DeeCeues Deensle. pemepeMeer ueeskeÀmebK³ee Jee{le iesueer lemeleMeer pebieueeb®eer lees[ keÀªve ceeveJeeves
pebieuemebHeoebvee ke=Àefvewmeef ie&keÀ He³ee&JejCee®³ee cetueYetle ¢M³eeb®³ee efJe®eejeuee HeÀej cenÊJe ve oslee GlHeeove Jee{ermeeþer
jemee³eefvekeÀ Keles, pebletveeMekesÀ, keÀerìkeÀveeMekesÀ, peueeEme®eve ³eeb®ee cegkeÌleHeCes JeeHej megª kesÀuee. ner
meJe& GlHeeove -ÒeJele&keÀ meeOeve s JeeHejleevee Meeðeer³e ceevekeÀeb®³ee ce³ee&oe (Scientific
Permissible Limit) cee$e Deesueeb[u³ee iesu³ee. ³eeuee De%eeve, ueesYe, ogue&Ye, HejbHeje, mJeeLe&
³eebleerue keÀesCeleerner keÀejCes Demeesle. MesleerefJepeue, nJee ³ee ceeO³eceebleerue ÒeotDeefveef½elelescegUs ke=ÀefefHekeÀeb®³ee Mejerj Jew%eeefvekeÀ ef¬eÀ³eebvee yeeOee efvecee&Ce keÀjlees.
nJeeceeve Je ce=osyejesyej®e ke=ÀefmHeOe&s®ee ÒeYeeJe Demelees. mebHeoeb®³ee DeY³eemeeÒeceeCes®e Mesleermeeþer nesC eeje YetJeeHej Je l³ee®es
He³ee&JejCeeleerue ÒeYeeJe meJe&otj ue#eele ³esT ueeieuesues Deensle. peiee®³ee efJeefJeOe Yeeieeleerue Mesleer
Keeue®es #es$e GÊejesÊej Jee{le Demeu³eeves YetmebHeos®ee Demeblegefuele JeeHej ner He³ee&JejCeer³e mecem³ee
Jee{le De ens.
Keleeb®ee DeeflejskeÀer JeeHej ce=os®³ee Lejele mee®etve jemee³eefvekeÀ Je Yeewefceleer mebIeìve efyeIe[les.
HeeCeer Je HeesHeeCeer J³eJemLeeHe veele Je Heesce=os®³ee Òeke=Àleerle ogOe&j efyeIee[ nesleele. ceeleer®ee 1 meWìerceerìj pee[er®ee Lej mLeeefHele Jne³euee
MeskeÀ[es JeosKeerue nesT MekeÀles.
Mesleeryejesyej jeveele Demeuesues HeMegOeve ®ejeF&meeþer keÀeUpeerHetJe&keÀ veerì ve mees[u³eeme
Deefle®ejeF&cegUs ce=oeOetHesuee JeeJe efceUlees. Mesleerleerue efHekeÀebvee HeeC³ee®eer iejpe YeeieJeC³eemeeþer He=ÿer³e Je
YetieefYe&³e peuee®ee JeeHej kesÀuee peelees. leLeeefHe efHekeÀeb®³ee iejpesHes#ee yeN³ee®eJesUe DeefleefjkeÌle HeeCeer efoues
iesu³eeme l³eeuee DeeflepeueeEme®eve cnCeleele. HeefjCeeceer eEme®e le HeeC³ee®es yeece=os®³eeKeeue®³ee Lejeleerue #eej Jej Dees{ues peeleele Je peefceveerleerue #eejeb®es ÒeceeCe Jee{tve #eejkeÀjCe
ner ef¬eÀ³ee Ie[les. YeejleemeejK³ee osMeele cee$e jemee³eefvekeÀ Keleebyejesyej pebletveeMekesÀ Je ke ÀerìkeÀveeMekesÀ
³eeb®ee Jee{lee KeHe ue#eele Ieslee ke=ÀefkeÀuHevee ³esles.
6) DeewÐeesefiekeÀkeÀjCeë
keÀejKeev³eeb®³ee Òeogpeemle Peeuesues Deens. l³eecegUs jkeÌleoeye, Ëo³eefJekeÀej, HegÀHeÌHegÀmee®es Deepeej Je Deveejesi³eele Jee{
Peeueer. keÀejKeev³eeb®³ee Jee{eryejesyej Menjeb®eer Deefveye¥Oe Jee{ nesles. HeefjCeeceer Jeenveeb®ee JeeHej
DeeJeM³ekeÀ þjlees. mJe³eb®eefuele Jeenveeb®³ee Jee{l³ee mebK³escegUs nJes®³ee Òeotmecem³ee osKeerue (efJeMes

Page 38

38Hesì^eskesÀefcekeÀume, Keles Je jm ee³eves ³eeb®³ee efveefce&leer GÐeesieecegUs efJekeÀejKeev³eele keÀece keÀjleevee ³eb$ee®³ee DeeJeepeecegUs pes OJeveer ÒeotpeerJeveeJej Del³eble JeeF&ì He×leerves neslees.
cegbyeF&le ®eWyetj peJeUerue eEnogmLeeve Hesì^sefue³ece Je Yeejle Hesì^esefue³ece ³ee oesve lesue Meg×erkeÀjCe
keÀejKeev³eecegUs nJee ceesþîee ÒeceeCeeJej otef36ìve meuHeÀj [e³eDee@keÌmeeF& [ Je 76 ìve keÀeye&ve ceesvee@keÌmeeF[ nJesle mees[uee peelees. ®eWyetj®³ee
nJesleerue vewefì^keÀ Dee@keÌmeeF[ HewkeÀer 70 ìkeÌkesÀ ìeìe FuesefkeÌì^keÀ kebÀHeveerletve mees[ues peeles. l³ee®eÒeceeCes
®eWyetj®³ee®e Kele kebÀHev³eecegUsner Òeotve Peeu³eeme keÀener JesUe DeHeIeele nesleele Je DeHeIeelee®³ee JesUerner efJeÒeceeCeeJej nesles.
JeeleeJejCeele pesJne Demes Jee³et ceesþîee ÒeceeCeeJej efcem eUues peeleele lesJne ³ee Jee³etb®es nJes®³ee
ÒeJeeneyejesyej otjJej ÒemejCe kesÀues peeles Je He³ee&JejCe otef7) veeiejerkeÀjCeë
veeiejerkeÀjCe keÀesCel³eener #es$eeleues Demees, l³ee®ee HeefjCeece He³ee&JejCeeJej iegCeJeÊes®ee #e³e
keÀjC³ee le efveef½eleHeCes neslees. DeHegjs GlHeVe Demeu³eecegUs ³ee ieìeleerue J³ekeÌleer DeeJeM³ekeÀ lees Hewmee Ke®e&
keÀªve Yee[îee®eer Jee mJele:®eer peeiee IesT MekeÀle veenerle, l³eecegUs ner ceb[Uer yeskeÀe³eosMeerj Jeml³ee
efvecee&Ce keÀjleele. keÀesCel³e ener ÒekeÀej®eer mees³e vemeuesueer keÀ®®³ee ÒekeÀej®eer Iejs yeebOeleele. meb[eme,
vneCeerIej, yebo ieìejs Je Del³eeJeM³ekeÀ megKemees³eeRHeemetve les otj jenleele Je l³eecegUs ieefue®í Jemleer Je
yeskeÀe³eosMeerj Iejeb®ee ÒeMve efvecee&Ce neslees. Yeejle e®³ee jepeOeeveerleerue 200 oMeue#e efueìme& SJe{er
IeeCe jespe ³ecegvee veoerle efJeveeÒeef¬eÀ³ee mees[ueer peeles. meO³ee ³ecegvee ner peieeleerue DeefleotefSkeÀ cnCetve ieCeueer peeles. ³ecegves®³ee HeeC³eele DeeOeer®e oj 100 efce.ue er. HeeC³eele 7500keÀe@ueerHeÀe@ce&
veeJee®es peerJeeCet DeefmlelJeele Demeleele Je l³eele ner IeeCeer®eer Yej He[les. WHO ®³ee efMeHeÀejMeervegmeej
efHeC³ee®es HeeCeer ³ee peerJeeCetbHeemetve HetCe&le: cegkeÌle Demeues Heeefnpes.
Menjeleerue keÀ®eN³eeb®e s Òeotpeeie=le vemeu³eeves peeiees peeieer keÀ®eN³ee®es {erie Hemejleele, kegÀpeleele Je jesiekeÀejkeÀ peerJepebletb®³ee
Jee{er®eer Deeiejs yeveleele. HeefjCeeceer MenjJeeefme³eeb®es SketÀCe Deejesi³e Oeeske̳eele ³esles. ieeJeekeÀ[tve
MenjekeÀ[s ³esCeeN³ee ueeskeÀeb®³ee Deefve³ebef$ele ÒeJeenecegUs JeenlegkeÀerJej KegHe leeCe He[lees. yeskeÀe³eosMeerj
PeesHe[îee DeveskeÀ efþkeÀeCeer yeebOeu³ee peeleele, l³eecegUs JeenlegkeÀeruee De[Le Ue ³eslees. Jeneveeb®³ee mebK³esle
yesmegceej Jee{ nesle Deens.
Menjeleerue Jee{l³ee JeenlegkeÀercegUs Je Jee{CeeN³ee keÀejKeev³eecegUs ÒeotÒeMve efvecee&Ce Peeuesuee Deens. Òeotmeceleesue {Ule Deens. ³ee®es efpeJeble GoenjCe cnCepes DeJesUer He[Ceeje HeeTme, leeHeceeveele De®eevekeÀ
nesCeejs ®e{Gleej, ocee Je De@uepeea ³ee ©iCeeb®³ee mebK³esle ue#eCeer³e Jee{. p³ee yeskeÀe³eosMeerj Jeml³ee
efvecee&Ce nesle ele. lesLes cetueYetle mees³eeR®ee DeYeeJe Demelees. l³eecegUs meeb[HeeCeer, cewuee Je Flej
otefDeYeeJe ³eecegUs ns jesie Jee{erme ueeieleele. keÀeJeerU, efnJeleeHe, ueQefiekeÀ jesie, cenejesie, #e³e F. jesieeb®es
ÒeceeCe Jee{les.munotes.in

Page 39

398) ueeskeÀmebK³es®ee efJemHeÀesìë
ceesþîee ÒeceeCeeJejerue ueeskeÀmebK³ee efJemHeÀesì He³ee&JejCee®³ee Nnemeeme keÀejCeerYetle þjlees.
Òel³eskeÀpeCe DeeHeues DeefmlelJe efìkeÀefJeC³eemeeþer He³ee&JejCee®ee DeeOeej Ieslees. ueeskeÀ Heesìe -HeeC³eemeeþer
MenjekeÀ[s OeeJe Iesleele. menepeerkeÀ®e MenjerkeÀjCeele Jee{ nesles. DeeefoJeemeer Yeeieeleerue ueeskeÀ efMekeÀej
keÀ©ve Je pebieuelees[ keÀ©ve GojefveJee&n keÀjleele. l³eecegUs Jev³eÒeeCeer Je JevemHeleer®ee Je pebieuee®ee
veeMe neslees, Je les MenjekeÀ[s JeUleele. He³ee&³eeves Jee{leer ueeskeÀmebK³ee He³ee&JejCee®³ee Nnemeeme
keÀejCeerYetle þjles.
9) DeeOegefvekeÀ peerJeve He×leerë
ner peerJeveHe×leer He³ee&JejCee®³ee Nn emeeme keÀejCeerYetle þjle Deens. Menjeleerue ceO³ece Je
Þeerceble ueeskeÀ SDej kebÀef[Mevej (AC)ÖeÀerpe, HeeCeer Je Meerle Hes³eemeeþer Hue@mìerkeÀ yeeìu³ee, Hue@mìerkeÀ
efHeMeJeer ³eeb®ee JeeHej ceesþîee ÒeceeCeele keÀjle Deensle. ³eeletve yeensj He[Cee js Jee³et Je Hue@efmìkeÀcegUs nJee
Je HeeCeer Je peefceve ÒeotFueskeÌì^e@efvekeÀ®³ee Jemletb®ee JeeHej Jee{uee Deens. ner GHekeÀjCes 3 les 4 JeJe veJeerve keÀceer efkeÀbceleerle G heueyOe nesleele. l³eecegUs ceesþîee ÒeceeCeeJej F& -keÀ®eje le³eej neslees Je l³ee®ee
He³ee&JejCeeJej Deefveä HeefjCeece neslees.
10) Jeenves :
jespeieeje®³ee DeHes#esves Mew#eefCekeÀ megefJeOee, Deejesi³e mesJee, Y eepeerHeeuee Je DeVeOeev³e HegjJeþe
mesJee Je Flej mesJee ûeeceerCe Yeeieele HegjsMee vemeu³eecegUs ueeskeÀ MenjekeÀ[s ³esT ueeieuees. l³eecegUs
JeenletkeÀ J³eJemLesle eEkeÀJee JeenveeceO³es Jee{ nesle iesueer. ³ee JeenveebceOetve efveIeCeeje Oetj, DeeJeep e
Fl³eeoer cegUs nJes®es HeeC³ee®es Je DeeJeepee®es Òeot11) vewmeefie&keÀ keÀejCesë
DeveskeÀ vewmeefie&keÀ keÀejCeebcegUs He³ee&JejCee®ee Nneme neslees. Goe. YetkebÀHe, JeeoU, pJeeueecegKeer,
Hetj, JeCeJee, lmegveeceer Fl³eeoer.
DeeHeueer Òe ieleer leHeemee
1) He³ee&JejCe Nneme cnCepes keÀe³e ?
2) He³ee&JejCe Nnemee®eer keÀejCes meebiee ?
3) ke=À3.3 ÒeotMenjele lemes®e ûeeceerCe Yeeieele ceveg<³eefveefce& leer l³eep³e HeoeLe&, IeeCe, cewuee, meeb[HeeCeer lemes®e
GÐeesieOebos, keÀejKeev³eebceOetve efvejefvejeȳee Òeef¬eÀ³eebHeesìer efvecee&Ce nesCeejs YeeweflekeÀ Je jemee³eefvekeÀ
l³eep³e HeoeLe& efkeÀjCeeslmeejer HeoeLee¥®es keÀCe ³eeb®es GlmeejCe nesles. n sHeoeLe& MesJeìer mees³eermkeÀjjerl³eemunotes.in

Page 40

40veÐee eEkeÀJee mecegêeceO³es mees[tve efoues peeleele. DeHeêJ³eebveer ³egkeÌle Demes HeeCeer ceeveJeer JeeHejeme veÐee
eEkeÀJee mecegêeceO³es mees[tve efoues peeleele. DeHeêJ³eebveer ³egkeÌle Demes HeeCeer ceeveJeer JeeHejeme yeeOekeÀ lej
þjles®e HeCe l³eecegUs ceeveJeslej mepeerJeeb®³ee DeefmlelJeeuee OeeskeÀe efvecee&Ce neslees. MesleerJ³eJemee³eele
efHekeÀemeeþer JeeHejuesueer pebletveeMekesÀ, keÀerìkeÀveeMekesÀ, jemee³eefvekeÀ efceÞeCes efJeefJeOe ceeiee&bveer mej les MesJeìer
mecegêeuee ³esTve efceUleele Je HeeC³ee®es ÒeotDeecue³egkeÌle HeeJemeecegUs mebyebOe peieYej®³ee pebieueebJej efJeHejerle HeefjCeece neslees. l³eecegUs
nesCeejs Fceejleer ueekeÀ[e®es vegkeÀmeeve ns DeypeeJeOeer [e@ueme&®³ee Iejel ep e e F & u e . `Jeu[& Jee@³e
Fefvììîetì' ³ee peeieeflekeÀ mleje®³ee mebmLesves kesÀuesu³ee DeY³eemeele ne Oeeske̳ee®ee FMeeje osC³eele Deeuee
Demetve pebieuee®es j#eCe keÀjC³eemeeþer ÒeotYeeieCeej veener Demes DeY³eemeele cnìues Deens. ³egjesHe DeeefCe DecesefjkesÀ®³ee HetJexkeÀ[erue ceesþîee Yeeieele
peJeUpeJeU 90 ueeKe SkeÀj pebieuee®es nJesleerue ÒeotDeens. (pebieuee®es nesCeejs vegkeÀme eve 8 ìkeÌke̳eebJeªve 38ìkeÌke̳eebJej iesues Deens.) Deecue Hepe&v³eecegUs
pebieues veenerMeer nesle Demeu³eeves JeeUJebìerkeÀjCe Jee{C³eeme ceole nesles Deens.
Oetj, OetU, keÀeye&ve ceesveesDee@keÌmeeF&[ meejKes efyeveeJeemee®es Jee³et vee³eì^espeve Dee@keÌmeeF&[,
ne³e[^eskeÀeye&ve, meuHeÀj[e@³e Dee@keÌmeeF[, efMemes F. IeelekeÀ êJ³es JesieJesieUs GÐeesieOebos Gpee&GlHeeokeÀ
keWÀês, jemee³eefvekeÀ keÀejKeeves, jml³eeJejerue JeenletkeÀ, DeeeqCJekeÀ keWÀês Fl³eeoerÜeje nJesle mees[ueer
peeleele Je l³eeceg Us nJee ÒeotefkeÀejKeev³eeb®eer mebK³ee Jesieeves Jee{u³eecegUs peerJeeMce FbOevee®ee JeeHej Jee{uee DeeefCe ÒeotYeerl³eeb®es cegK³e keÀejCe keÀejKeeveoejer DeeefCe peerJeeMce FbOeveeb®ee JeeHej ns Deens. keÀejKeev³eeÜejs
yeensj mees[ues peeCeejs C0, C02, NO, NO2 ,SO2, ns efJekeÌueesjesHu³egjeskeÀeye&ve ³eebmeejKes Jee³et ÒeotDeHeêJ³eebyejesyej De@efìceveer, DemexefvekeÀ, keÀesyeeuì, efvekesÀue, Heeje, efMemes ³eebmeejKeer efJeJeeleeJejCee le efJeKegjueer peele Deensle. met#ceJee³et keÀefuekeÀebceO³es keÀeye&ve®es keÀCe, efmeueerkesÀì [ebyejer
HeoeLe&eb®es keÀCe Je efJeefJeOe ÒekeÀej®es Dee@keÌmeeF[me JeeleeJejCeele ÒeJesMe keÀjleele. ner ogefÒeeCeer lemes®e JevemHeleeR®³ ee efJeefJeOe MejerjJew%eeefvekeÀ ef¬eÀ³eebvee IeelekeÀ efme× nesle Deensle. keÀejKeev³eeletve
Glme&efpe&le nesCeeN³ee Ieve keÀCeele efJemeefpeJeebyejesyej Fceejleer, JeemlegefMeuHes, ³eeb ®³eeJejner iebpe ®e{Ces, Peerpe nesCes Demes HeefjCeece nesle
Deensle. efJeyeeye´e@keÀe³eìerme, keÀke&Àjesie, #e³e, DeJe³eJeeb®eer ogye&uelee ³eebmeejKes ogOe&j Deepeej nesT MekeÀleele, ns
peieeleu³ee GÐeesieÒeOeeve MenjebceOeu³ee meJex#eCeevegmeej efme× Peeues Deens. keÀejKeev³eeb®³ee Òeef¬eÀ³eebc eO³es
iebOekeÀ Je l³ee®eer meb³egies ceesþîee ÒeceeCeeJej yeensj mees[ueer peeleele. ³ee efJelemes®e efvemeiee&leu³ee HeefjmebmLeebJej DeefleMe³e JeeF&ì HeefjCeece neslees.
He³ee&JejCe ÒeotSce.Heer. keÀewefMekeÀ®³ee c eles, ÒeotpewefJekeÀ JewefMeäîeeb®es Demes DeJeeb®íveer³e HeefjJele&ve Deens keÀer, p³eecegUs ceeveJe Je l³eeuee Hees

Page 41

41efnlekeÀejkeÀ Demeuesues peerJepeblet, JevemHeleer, Dee wÐeesefiekeÀ mebmLee, keÀ®®eeceeue Fl³eeoeRJej IeelekeÀ
HeefjCeece nesle Demelees.
``Òeeke=ÀeflekeÀ He³ee&JejCeele nesCeeN³ee neveerkeÀejkeÀ HeefjJele&veebvee ÒeotÒeot1) mebmeeOevee®eer keÀcelejlee :
vewmeefie&keÀ mebmeeOeveeb®ee HegjJeþe ne efmLej Demelees l³eele Jee{ eEkeÀJee Ieì keÀjlee ³esle veener.
l³eecegUs pemepeMeer ueeskeÀmebK³ee Jee{ nesle peeles lemeleMeer Yetceer, Keefvepes, DeVeHeoeLe&, Gpee&, Jeeje
Fl³eeoeR®eer keÀcelejlee Yeemet ueeieles. ³ee vewmeefie&keÀ mebmeeOeveeb®eer ojceeCeMeer GHeueyOelee keÀceer nesle
peeles. Heg{erue leeefuekesÀJe©ve les mHeä nesles.
ueeskeÀmebK³ee Je Yetceer
F.me. 2050 ceOeerue ueeskeÀmebK³ee Devegceeefvele Deens. Yeejlee le ojceeCeMeer 1988 ceO³es
0.41 nskeÌìj Yetceer GHeueyOe nesleer Je F.me. 2050 ceO³es ns ÒeceeCe yejs®e Ieìtve ojceeCeMeer 0.14
nskeÌìj nesF&ue Demee Deboepe Deens. ³eeuee keÀejCe ueeskeÀmebK³esle nesCeejer Jee{ nes³e. ³eecegUs ojJe1.50ueeKe nskeÌìj ³ ee ieleerves pebieue #es$eHeÀUe®ee veeMe nesle Deens DeeefCe ns Demes®e ®eeuet jeefnu³eeme
Yeejleeleerue pebieueeb®ee HetCe& veeMe nesTve Òeot2) Jee{les DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeë
DeeOegefvekeÀ ³egieele ceesþceesþîe e keÀejKeev³eeb®³ee Oegjeb[îeeletve melele efveIeCeeje Oetj, efJeefJeOe
Jeenves Je Lece&ue HeeJej neTmesme ³eeletve efvecee&Ce nesCeeje Oetj ³eecegUs Jee³etceb[ueele Òe®eb[ ÒeceeCeeJej
keÀeye&ve -[e³e -Dee@keÌmeeF&[ ne efJemeg×e ceesþîee ÒeceeCeele ÒeotÒeceeCeeJej efJeveeMe neslees.
3) leHeceeveele Jee{ :
jemee³eefvekeÀ HeoeLe&, efJeÒeotHeeC³ee®eer HeeleUer Jee{les Je l³eecegUs mecegê efkeÀveejer Demeuesu³ee peefceveeruee OeeskeÀe efvecee&Ce neslees. p³ee
Yeeieele keÀceer HeeTme He[lees lesLes JeeUJebì HemejeJe³eeme meg©Jeele nesles. Yetceer®eer GlHeeokeÀlee Nneme
HeeJet ueeJeles.munotes.in

Page 42

424) pebieue keÀìeF&ë
ceesþîee ÒeceeCeeJejerue DeewÐeesieerkeÀjCe Je Jee {leer ueeskeÀmebK³ee ³eebvee Yetceer G heueyOe keÀ©ve
osC³eekeÀefjlee ceesþîee ÒeceeCeeJej pebieue keÀìeF& keÀjC³eele ³esle Deens. 1951 les 1972 ³ee keÀeUele
Yeejleele 34 ueeKe nskeÌìj Jeve#es$ee®ee veeMe Peeuesuee Deens.
HeefjCeecele: HeeJemee®es ÒeceeCe keÀceer Peeues. peefceveerleerue HeeC³ee®eer HeeleUer Keesue iesueer. Deesuee
og5) Jee{leer ueeskeÀmebK³eeë
Deepe peieemeceesj Demeuesueer meieȳeele Ye³eevekeÀ mecem³ee cnCepes J ee{leer ueeskeÀmebK³ee.
peiee®eer ueeskeÀmebK³ee ojJeHeÀej ceesþs mebkeÀì Deens. Jee{l³ee ueeskeÀmebK³escegUs Menjele PeesHe[HeÆer Je IeeCesj[er Jemleer melele Jee{le
Deens. l³eecegUs efHeC³ee®es HeeCeer, meeb[HeeC³ee®ee efve®eje Fl³eeoer mecem³eebcegUs Òeot6) Deefve³eefcele $eÝleg®e¬eÀë
JesUsJej HeeTme ve He[Ces, ceneHetj, ceneceejer, YetkebÀHe, ogHe³ee&JejCeelee rue Òeotmeceepeele efJeefJeOe jesieeb®ee HewÀueeJe Je peefceveer®eer OetHe nesCes ³ee ieesäer JesieJeeve Je YeeweflekeÀ ÒeieleercegUs
He³ee&JejCe Òeot7) Gpee& ñeesleeb®ee JeeHejë
HejbHejeiele Gpee& m$eesleeb®ee DebOeeOegbo JeeHej ns He³ee&JejCe Òeot³eeJej efve³eb$eCe þsJeues veener lej mebHetCe& efJeveeM ee®es mebkeÀì GlHeVe nesT MekeÀles.
8) Jeenveeb®eer Jee{leer mebK³ee :
keÀesCel³eener mJe³eb®eefuele Jeenveeleerue 1 ie@ueve Hesì^esue pJeueveecegUs 3 HeeQ[ keÀeye&ve
ceesveesDee@keÌmeeF&[ Je 14 Hee@[ veeF&ì^espeve Dee@keÌmeeF[ ie@me yeensj He[lees Je lee s5 . 2 0u e e K e IeveHeÀerì
Jee³etuee Òeotef9) Dev³e keÀejCes :
Mesleele JeeHejC³eele ³esCeejer jemee³eefvekeÀ Keles, keÀerìkeÀveeMekeÀ DeewkeÀejKeev³eeletve efveIee uesueer jeme³eefvekeÀ IeeCe Je Menjeleerue keÀ®eje Fl³eeoercegUs veÐee, veeues, efJeefnjer,
leueeJe, leUs ³eeleerue HeeCeer otefHemejle Deens.
3.3.1 peueÒeot{ieeleerue JeeH esÀ®es HeeC³eele ©Heeblej nesJetve les HeeJemee®³ee mJe©Heele pesJne He=L jeerJej ³esT
ueeieles, lesJne®e l³ee®³ee ogefneveerkeÀejkeÀ Jee³et, OetU, peblet, Fl³eeoer HeeC³eele efce meUleele. peefceveerJej ns HeeCeer He[tve meeiejekeÀ[s
OeeJe Iesle Demeleevee peefceveerJejue DemebK³e Jemlet DeeHeu³ee Heesìele meeceeJetve Iesleele. l³eele ÒeotDemeleele. ³ee®e HeeC³eele meeb[HeeC³ee®es DeesnesUner efcemeUleele Je HeeC³ee®es Òe ot

Page 43

43Meg× HeeCeer ceeveJeekeÀefjlee SkeÀ DeeOeejYetle DeeJeM³ekeÀ vewmeefie&keÀ mebmeeOeve Deens. Hejbleg ³eele
DeJeebefíle yee¿e HeoeLe& efcemeUu³eecegUs les otce³ee&osHes#ee peemle ÒeceeCeele DeJeebefíle IeìkeÀ efcemeUu³eeme peue ÒeotefpeueÒeotpeue ÒeotDe) peueÒeotvewmeefie&keÀjerl³ee GlHeVe nesCeeN³ee HeeC³eeuee ÒeotefDeens. HeeC³eeuee vewmeefie&keÀjerl³ee ÒeotefJee³et, peerJeebMe HeoeLe&, p eerJe-peblet®es ceuecet$e, Pee[ePeg[gHeeb®eer Heeves ³eeb®ee Jeeìe Deens. ³ee IeìkeÀebcegUs
HeeCeer ceboieleerves ÒeotefYetmlejeJej HeeCeer ns leueeJe, veoer, Pe js ³eeb®³eeletve ÒeJeenerle nesle Demeles. Hejbleg HeeCeer ns pesJne mee®eles
lesJne peefceveerleerue Keefvepe HeoeLe& ³eele efJejIeUleele. ³ee®eyejesyej Flej Oeeletner mee®euesu³ee HeeC³eele
efcemeUleele. pesJne ³ee efJejIeUCeeN³ee IeìkeÀeb®es ÒeceeCe Jee {les lesJne l³eele efJeefMemes, Dee@mexefvekeÀ efvecee&Ce nesTve peue Òeotefye) peueÒeot1) DeewÐeesefiekeÀ yeefnñeeJe :
GÐeesieeletve pes ìekeÀeT Je efJel³eele Deecue, #eej, efJepeueÒeot2) Iejiegleer yeefnñeeJeë
mveeve, meHeÀeF&, mJe³ebHeekeÀ, JeeleevegkegÀueerle ³eb$es Fl³eeoer keÀefjlee HeeC³ee®ee melele JeeHej nesle
Demelees. ns meJe& J³eJenej Peeu³eeJej Gjuesues HeeCeer ns ieeJeelee rue veoer -veeu³eele mees[C³eele ³esles. ³ee
HeeC³eele keÀHe[s OegC³eekeÀefjlee JeeHejC³eele ³esCeejs HeoeLe&, me[uesu³ee Yeep³ee Je HeÀUs, jeKe, Iejeleerue
kesÀj-keÀ®eje Fl³eeoer efvekeÀeceer HeoeLee&®es efceÞeCe Demeles. ns IeeCesj[s HeeCeer GIe[îee veeu³ eebceOetve
peJeU®³ee peueÒeJeenele mees[C³eele ³esles Je l³eecegUs veoer®es HeeCeer IeeCesj[s nesles. Jee{l³ee
ueeskeÀmebK³escegUs Iejiegleer yeefnñeeJee®es ÒeceeCener Jee{ues Deens. veeieefjkeÀerkeÀjCeecegUs yeefnðeeJe efveefce&leer®es
ÒeceeCener Jee{le D eens. ³ee yeefnðeeJeecegUs iebiee, ³ecegvee ³eemeejK³ee ceesþîee veÐee ÒeotefDeensle.
3) lesue ÒeotefJeefYeVe ñeesleebÜejs HeeC³eele lesue Je Hesì^esefue³ece efMeju³eecegUs pes ÒeotÒeot4) jsef[³eesLeceex DeHeeefMeä HeoeLee&Üejs peue ÒeotGpex®eer efveefce&leer keÀjleevee DeveskeÀ ÒekeÀej®es jsef[DeesDe@keÌìerJn ìekeÀeT HeoeLe& GlHeVe nesleele.
l³eeleerue ye je®emee Yeeie HeeC³ee®³ee ÒeJeenele ìekeÀC³eele ³eslees. l³eecegUs HeeCeer efJe

Page 44

445) Gyeensjerue IeìkeÀebcegUs HeeC³ee®es leeHeceeve SJe{s Jee{les keÀer les ueeskeÀeb®³ee Deejesi³eeuee IeelekeÀ
þjles. ³eeuee lee Heer³e ÒeotG®®e leeHeceeve Demeuesues HeeCeer peueÒeJeenele mees[C³eele ³esles. HejceeCetMekeÌleer ®eeueCeeN³ee efJeÐegle
me³eb$eelemeg×e Òe®eb[ leeHeceeve ÒeotleeHeceeve Jee{tve peue®ejebJej ÒeeCemebkeÀì Dees{Jeles.
6) meeceeefpekeÀ ñeesle :
meebmke=ÀeflekeÀ Je Oeeefce&keÀ meccesueveebcegUs peueÒeJeen ÒeotefmeeceeefpekeÀ ñeesle Demes cnCeleele. ³eeefMeJee³e ceeveJe Je peveeJejs ³eeb®es ce=leosn meg×e peueÒeJeenele
HesÀkeÀC³eele ³esleele.
7) Meew®eeue³eeletve efJemeefpe&le ceeveJeer ceue -cet$e nsner veoer veeu³eele efcemeUles Je l³eecegUs HeeCeer Òeotefnesles.
8) Mesleerle JeeHejC³eele ³esCeejer keÀerìkeÀveeMekesÀ HeeC³eeyejesyej Jeenle peeTve HeeC³eeuee ÒeotefDemeleele. DeMee ÒekeÀejs peueÒeot3.3.2 Jee³etÒe otceeveJemeceepe pebieueeb®eer Deleesveele neveer keÀjle megìuee Deens Je l³eecegUs ns vewmeefie&keÀ
keÀejKeeves veä nesle Deensle. HeefjCeecele: He³ee&³eeves nJee Meg×erkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee HetJeeaHes#ee ceboeJeueer
Deens. 200 JeÒeceeCeele mJe³eb®eueerle Jeenves efvecee&Ce kesÀueer iesueer. Hesì^esefue³ece HeoeLee¥®ee FbOeve cnCetve GHe³eesie nesT
ueeieuee. ³ee meJee¥®ee HeefjCeece nJ es®³ee ÒeotnJee Òeot1) Iejeletve nesCeejs Jee³etÒeotIejeIejebceO³es JeeHejuee peeCeeN³ee ie@me®³ee meuHeÀj[e³eDee@keÌmeeF&[, vee³eì^espeve Dee@keÌmeeF&[
Je DeesPeesv e ns Jee³et JeeleeJejCeele Hemejleele. IejeceO³es [er.[er.ìer. meejKeer keÀerìkeÀveeMekesÀ
HeÀJeeju³eecegUs ÒeotHemejleele.
2) MesleerceOetve nesCeejs Jee³etÒeo tleerJe´ mJe©Hee®eer keÀerìkeÀveeMekesÀ, Gboerj ceejC³eemeeþer JeeHejC³eele ³esCeejer efJeDeecues efJeefJeOe jemee³eefvekeÀ efkeÀìkeÀveeMekesÀ, jemee³eefvekeÀ Keles Fl³eeoerbcegUs Òeot3) JeeneveebcegUs efvecee&Ce nesCe ejs ÒeotJeenveebcegUs efveIeCeeN³ee Òe®eb[ Oegjeves peyejomle Jee³etÒeotceesveeskeÌmeeF[, keÀeye&ve[e³eDee@keÌmeeF[, efMemes, ve@³eLe@ueerve Fl³eeoer ÒeotMejerjeJej Deefveä Hee fjCeece nesleele Je efJeefJeOe ÒekeÀej®es Deepeej efvecee&Ce nesleele. Goe. Ëo³e efJekeÀej,
keÀke&Àjesie, éemevee®es jesie Fl³eeoermunotes.in

Page 45

454) DeewÐeesefiekeÀjCeecegUs Jee³et ÒeotkeÀejKeev³eeletve efveIeCeeN³ee OegjecegUs nJes®³ee ÒeotkeÀeye&ve[e³eDee@keÌmeeF&[®es ÒeceeCe Jee{u³eecegUs He=LJeerJejerue Je JeeleeJejCeeleerue G³eecegUs JeeleeJejCeele otef`mcee@ie' le³eej neslees. l³ee®ee IeelekeÀ HeefjCeece JevemHeleer, jyejer Je keÀele[er Jemlet, keÀHe[s, jbieerleJemlet,
Fceejleer, HegleUs efJeêtHe nesC³eele neslees. ³eecegUs®e peieÒeefme× Deeû³ee®ee leepeceneue ÒeotkeÀeUJeb[t ueeieuee Deens. keÀejKeev³eeletve yeensj He[CeeN³ee efJeefJeOe efJeGodYeJeleele. Goe. ke@Àvmej, [esȳeeb®es jesie, éemevejesie Fl³eeoer.
5) jemee³eefvekeÀ GÐeesieë
Deepe®³ee ³egieele jmee³eveeb®es GHe³eesie ceesþîee ÒeceeCeele Jee{u³eecegUs jemee³eefvekeÀ GÐeesie
Jee{le Deensle. ceeveJeer peerJeveeJej ³ee meJee¥®ee IeelekeÀ HeefjCeece neslees. DeMee S keeÐee keÀejKeev³eeletve
DeHeIeeleeves Jee³et ieUleer meg© Peeu³eeme SJe{er ceesþer neveer nesles ner keÀuHevee YeesHeeUceOeerue
keÀejKeev³eeletve Peeuesu³ee efceefLeue Dee³emeesmeeFveeF&ì ³ee IeelekeÀ Jee³et®³ee ieUleercegUs npeejes ueeskeÀ
ÒeeCeeuee cegkeÀues Je npeejes ueeskeÀ Deepener l³ee®ee HeefjCeece Yeesiele Deensle. cenejeä^ele DebyejveeLe
keÀu³eeCe, þeCes, legYex, Heefjmej ele jmee³eveeb®es keÀejKeeves ceesþîee ÒeceeCeele Demetve l³ee Heefjmejele Òe®eb[
ÒeceeCeeJej Jee³et Òeot6) He=LJeerJej ceesþîee ÒeceeCeeJej efvecee&Ce nesCeeN³ee keÌueesjesHeÌueesjes keÀeye&ve, efceLeeefnue keÌueesjesHeÀece&
Fl³eeoe r Jee³et DeesPeesve®ee veeMe keÀjleele. ³eeHeemetve He=LJeerJejerue peerJeme=äeruee HeÀej ceesþe OeeskeÀe
mebYeJelees.
7) ce=le peveeJejeb®³ee ®eece[îeeHeemetve Jemlet yeveefJeu³ee peeleele. lesJne ogie¥Oeer megìles. keÀesUmee
peUleevee, [ebyej leeHeefJeu ee peele Demeleevee ogie¥Oeer Jee³et efvecee&Ce nesleele. meeJe&peefvekeÀ cet$eeue³e,
ogOee®eer GlHeeoves efvecee&Ce keÀjCeejer keÀejKeeves ³eeb®eer ieìejeletve ogie¥Oeer Hemejles. DeMee ÒekeÀej®³ee
ÒekeÀejeletve ceesþîee ÒeceeCeele Jee³et Òeot3.3.3 YetÒeot1) ueeskeÀmebK³eeë
ueeskeÀmebK³ee Jee{u³eecegUs Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®eer iejpe Jee{t ueeieueer FbOeve, Keefvepemeeþs, Gpee&,
DeVeOeev³e Fl³eeoeR®ee JeeHej Jee{t ueeieuee. l³eecegUs pebieuelees[ ceesþîee ÒeceeCeele nesle iesueer Je ³eeletve®e
Yet-ÒeotPeeu³ee.
2) DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeë
ceesþîee ÒeceeCeele keÀejKeeves efvecee&Ce P eeues. Fceejleer GY³ee nesT ueeieu³ee. l³eekeÀefjlee
ueeieCeeN³ee oie[ebmeeþer [eWiej Keesotve veenermes keÀjC³eele Deeues. lemes®e ceT ceeleer keÀe{tve Iesleu³eecegUs
peceerve GIe[er yees[keÀer Peeueer. ³ee keÀejKeev³eeleerue Òeotefpeefceveer ÒeotefDeeu³eecegUs ceeveJeeuee efJeefJeOe Deepeej nesT ueeieues.munotes.in

Page 46

463) ìekeÀeT keÀ®eje :
ueeskeÀmebK³ee Jee{eryejesyej Dee wÐeesefiekeÀ Òeieleer Peeueer. efJeIeìve ve nesCeeN³ee Jemlet cnCepes
Huee@efmìkeÀ efHeMeJeer, yeeìu³ee, Deewceesþîee ÒeceeCeele Peeues Je nesle Deens. efJeìeb®es legkeÀ[s, efmece Wì, [ebyej Fl³eeoer Jemlet keÀ®eN³ee®³ee
mJe©Heele keÀesþsner ìekeÀu³ee peeleele. l³eecegUs Yet -Òeot4) mecegêe®es HeeCeerë
mecegêeceO³es GÐeesieOebÐeeceOeerue ceueefvemeejCe®es HeeCeer [^s^vespe ceOetve mees[C³eele ³esles. mecegêe®es
HeeCeer l³eecegUs Òeotnesles. peefceveer Keejì yeveleele Je #eejeb®es ÒeceeCe Jee{les.
5) Pee[s efJejnerle efveke=Àä peceerveë
ceeveJe DeeHeu³ee mJeeLee&m eeþer Fceejleermeeþer peeUC³eemeeþer, jsuJes Je yeesìer ³eeb®³ee
yeebOeCeermeeþer ³ee Je=#ee®ee eEkeÀJee Pee[eb®ee JeeHej keÀjleele. l³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeele pebieuelees[
keÀjC³eele ³esles. DeMee ÒekeÀejs Gpee[ Peeuesu³ee ceeUjeve peefceveer®es #es$e HeÀUele Jee{ nesle Deens.
6) JeeN³eecegUs Yet ÒeotJeeoUecegUs Je melele IeesIeeJeCeeN³ee JeeN³eecegUs YetmlejeJejerue Jej®ee megHeerkeÀ ceeleer®ee Lej
veenermee nesle Deens. pebieuelees[ercegUs peceerve DeeskeÀeryeeskeÀer Peeueer Deens. ³ee®ee HeefjCeece cnCepes peefceveer
³ee Ke[keÀeU yevele Deensle. DeMee peefceveer®es #es$e 20 oMeue#e nskeÌìj SJe{s Deens.
7) #eej³egkeÌle peceerveë
peefceveerle #eej efcemeUu³eecegUs l³ee veeefHekeÀ nesleele. DeMeer #eej³egkeÌle peceerve mee[smeele
oMeue#e nskeÌìj Deens. ner #eej³egkeÌle peceerve efHekeÀ Je HeeCeer osle veenerle.
8) OetHe Peeuesu³ee peefceveerë
veoer, veeues, DeesnesU, ³eeb®es ÒeJeen peefceveerJeªve Jeenleele. DeeHeu³eeyejesyej ceeleer Jeentve
vesleele. lemes®e peefceveer®eer megHeerkeÀ ceeleer keÀ e{tve l³eeb®es Jemeble yebOeejs yeebOeues peeleele. ner ceeleer HeeJemeele
Jeentve peeles Je peefceveer veeefHekeÀ nesleele. DeMee efJeefJeIe ÒekeÀejs Yet Òeot3.3.4 DeVee®es Òeotjemee³eefvekeÀ keÀerìkeÀveeMekeÀeb®ee HeefjCeece De veskeÀ ÒekeÀej®³ee keÀerìkeÀebJej SkeÀ oesve efoJemeele®e
nesle Demeu³eeves l³eeb®ee cegkeÌle JeeHej kesÀuee iesuee. ³ee jemee³eefvekeÀ JeeHejecegUs DeveskeÀ mecem³ee efvecee&Ce
nesleele. p³ee efkeÀìkeÀebmeeþer ner efkeÀìkeÀveeMekesÀ HeÀJeejC³eele ³esleele l³eebvee keÀeueblejeves l³ee®eer meJe³e
nesles, Je ns efkeÀìkeÀ l³ee efkeÀìkeÀveeMekeÀebvee oeo osle veener. ner SkeÀ iebYeerj mecem³ee Deens. 1945
He³e¥le Deboepes SkeÀ [Peve keÀerìkeÀeb®³ee peeleerceO³es DDT ³ee efkeÀìkeÀveeMekeÀemebyebOeer ÒeeflekeÀejk eÀMekeÌleer
efvecee&Ce Peeueer. 1980 He³e¥le peJeUpeJeU 200 peeleer DDT uee oeo osF&veele. ³eebHewkeÀer 35
efkeÀìkeÀeb®³ee peeleer jesiepeblet HemejefJeCeeN³ee Je 80 peeleer Mesleeruee OeeskeÀeoe³ekeÀ Deensle. yejer®e
jemee³eefvekeÀ efkeÀìkeÀveeMekesÀ efke ÀìkeÀebyejesyej ceeveJeeueener DeHee³ekeÀejkeÀ Deensle. DeMee
keÀerìkeÀveeMekeÀeb®ee DebMe veÐeebceO³es Dee{Uuee lej, l³ee veÐee mecegêeuee efceUleele. l³ee mecegêele,
efkeÀveeN³eeJejerue ÒeosMeele efkeÀìkeÀveeMekeÀ êJ³ee®es ÒeceeCe Dee{Ules. ³ee ÒeosMeele erue ÒeeCeer Je ceemesnermunotes.in

Page 47

47³eeceO³esner lemes®e Yeejleer³eeb®³ee DeVeelener DeMee efkeÀìkeÀveeMekeÀeb®es DebMe Dee{Uleele. mleveeleerue
ogOeeJeeìs eEkeÀJee yeeueeVeeletve leev¿ee cegueebHe³e¥lener ns DebMe Heesn®eleele. l³eecegUs Ëo³e, ceWot Je ³eke=Àle
³eebvee OeeskeÀe efvecee&Ce neslees. ke@Àvmej nesC³ee®eerner efYeleer Demeles. lep%eeb®³ee celes meJee&le peemle OeeskeÀe
otOe Je ogOee® −ee Heo eLee&Heemetve mebYeJelees. (Goe. ueesCeer, letHe Je ®eerpe F.) efkeÀìkeÀveeMekeÀeb®es keÀCe
eqmveiOe HeoeLee¥vee ef®ekeÀìtve jneleele Je l³eecegUs ogiOepev³e HeoeLee&Jeeìs efkeÀìkeÀveeMekesÀ Heesìele
peeC³ee®ee peemle mebYeJe Demelees. iegjeb®³ee ®e eN³eeJej Demeuesues efkeÀìkeÀveeMekeÀeb®es keÀCe iegjeb®³ee Heesìele
peeleele. Je lesLetve les ogOeeJeeìs ceeveJeeHe³e¥le Heesnes®eleele. JesieJesieȳee meJex#eCeeletve Demes efme× Peeues
Deens keÀer Yeejleer³eeb®³ee jespe®³ee pesJeCeeleerue ient, Yeele Je cekeÀe DDT JeBHC meejK³ee
efkeÀìkeÀveeMekeÀebveer otefêe#eebJejerue efkeÀìkeÀveeMekeÀeb®eer HeÀJeejCeer peemle JesUe kesÀueer peeles Je l³eecegUs l³eeceO³es DeMee
êJ³eeb®es ÒeceeCe peemle Dee{Ules. êe#es KeeC³eeHetJeea leer YejHetj HeeC³eele efJeMesHeeC³eeves OegJetve IesCes ®eebieues. meHeÀj®eboe®³ee Jee{ermeeþer HeÀJeejC³eele ³esCeeN³ee jmee³eveebcegUs ke@Àvmej
nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles. Flej HeÀUebJejner keÀceer -peemle ÒeceeCeele efkeÀìkeÀveeMekeÀeb®es ÒeceeCe
Dee{Ules. DeeHeu³ee ceeuee®ee GþeJe JneJee cnCetve MeslekeÀjer keÀener iewjÒekeÀejner keÀjleele. Goe.
HeÌuee@Jej®ee ie·e DeefOekeÀ leepee, Heeb{je MegYe´ efomeeJee cnCetve l³eeJej efceLesue He@jeefLeDee@ve HeÀJeejC³eele
³esles. YeW[er®eer Yeepeer DeefOekeÀ efnjJeer efomeC³eemeeþer ceesj®etoe®³ee êeJeCeele yeg[efJeueer peeles. l³eecegUs meJe&
Yeep³ee Je HeÀUs JeeHejC³eeHetJeea mJe®í HeeC³eeves eEkeÀJee eqJnvesieej®³ee êJeCee ves OegJetve IesCes ®eebieues veenerlej
keÀke&ÀjesieemeejKes jesie GodYeJeleele.
ceebmeenejer DeVeHeoeLee¥lener ceesþîee ÒeceeCeele efkeÀìkeÀveeMekesÀ Dee{Uleele. ieJeleeJejerue
keÀerìkeÀveeMekeÀeb®es met#ce keÀCe ieJeleeyejesyej yekeÀN³ee®³ee Heesìele pe eleele. keÀeWye[er®³ee KeeÐeelener lemes®e
keÀeWye[er®³ee Deb[îeele Je ceebmeelener ns ÒeceeCe Dee{Ules. Heef½ece yebieeueceO³es ceemes HekeÀ[C³eemeeþer
HeeC³eeJej Endosulfan veeJee®es jmee³eve HeÀJeejC³eele ³esles. Ye[keÀ jbiee®eer efceþeF&, efpeuesyeer J eu e n e v e
cegueeb®³ee jbieerle ieesȳee ³eeceO³es yeN³ee®e JesUe mejkeÀejves yeboer Ieeleuesueer êJ³es JeeHejueer peeleele. GÊej
ÒeosMeeleerue meJex#eCeele 1/3 efceþeF& ³ee ÒekeÀej®eer Demeuesueer Dee{Uueer. ³ee jbieerle êJ³eeb®ee DeefleMe³e
JeeF&ì HeefjCee ceefkeÀ[Ceer, ³eke=Àle ³eeJej neslees, lej keÀener JesUe l³eecegUs Òepeveve mebmLesuee OeeskeÀe efvecee&Ce
nesT MekeÀlees.
Del³eble IeelekeÀ DeMeer YesmeU kesÀu³eeves DeVe ns KeeC³eeme De³eesi³e nesles. ³ee ÒekeÀej®³ee
YesmeUeR®es ÒeceeCe ogozJeeves Yeej leele meJee&efOekeÀ Deens. [eUer, meeKej, ®ene®eer YegkeÀìer, cemeeu³ee®es
HeoeLe&, letHe, lesue ³ee meJee&le®e ceesþîee ÒeceeCeeJej YesmeU kesÀueer peeles. DeMee YesmeUercegUs meebOes ogKeer,
DeHe®eve, IeMee®es efJekeÀej, He®eve mebmLes®es efJekeÀej, [esk esÀog:Keer Je jkeÌleeefYemejCeeleerue oesefJeefJeOe ÒekeÀej®es HeefjCeece nesleele. efkeÀl³eskeÀ JesUe DeKeeÐe IeìkeÀeb®es KeeÐe IeìkeÀele efceÞeCe kesÀu³eeves
keÀke&Àjesie nesT MekeÀlees.munotes.in

Page 48

48DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. Òeot2. peueÒeot3. Jee³etÒeot4. YetÒeot5. DeVe Òeot3.4 JeeleeJejCeeleerue yeoueecegUs He³ee&JejCeeuee efvecee&Ce nesCeejs O eeskesÀ
nJeeceeveyeouee®³ee mebkeÀuHeves®³ee Feflenemeeyeeyele peieele DeveskeÀebveer uesKeve kesÀues Deens.
l³eele mHesvmej Deej. efJe³eì& ³eeb®es ³eesieoeve cenÊJee®es Deens. l³eebveer 2000 ®³ee oMekeÀele ³ee
efJeefoues Deens. ceeCemee®³ee GÐeesieebcegUs nJeeceeveele yeoue nesT MekeÀlees. ns Kejslej yeN³ee®e pegv³ee
keÀeUeHeemetve ueeskeÀebvee Jeeìle nesles. DeLee&le®e Demes JeeìCeeN³eeb®eer mebK ³ee keÀceer nesleer. peieeleerue
keÀeye&ve -[e³e -Dee@keÌmeeF&[®es ÒeceeCe ogHHeì Peeues lej peeieeflekeÀ leeHeceeveele DeeCeKeer Hee®e DebMe
mesequmeDemeves Jee{ nesC³ee®eer Meke̳elee Deens. Demes DeNnsefve³ece Je l³ee®ee menkeÀejer Lee@ceme ke@Àyeefue&ve
³eebveer meebefieleues HeCe les ieebYeer³ee&ves Iesleues iesues veener. l³ee keÀeUe®³ee ¢äerves Heg{erue MelekeÀ yejs®e ueebye
Demeu³eeves les kesÀJeU leke&ÀefJeleke&À®e þjues. Heg{s 1970 ®³ee oMekeÀele He³ee&JejCeeefJeJ³eeHekeÀ yevele iesu³ee DeeefCe peieYej peesj Oejuee. ceeCemee®³ee GÐeesieebcegUs He=LJeerJej nesCeeN³ee
HeefjCeeceebyeeyele ®e®ee& meg© Peeueer. l³eeletve®e nJeeceeve ne eE®eles®ee efJeDel³eble iegbleeiegbleer®eer J³eJemLee Demeueer J e efle®³eeyeeyele Meeðe%e keÀOeerner HetCe&HeCes efveef½ele Demes meebiet
MekeÀCeej vemeues, lejermeg×e DeeHeu³eemeceesj nJeeceeveyeouee®es ceesþs mebkeÀìefvecee&Ce Peeuees Deens ns
efveef½ele ! ns OeeskesÀ eEkeÀJee mebkeÀìs DeeHeCeeuee Heg{erue ÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) keÀeye&ve Jee³etbceOeerue ue#eCeer³e Jee{ë
keÀeye&ve -[e@³e -Dee@keÌmeeF&[, efceLesve ³eebmeejKes Jee³et JeeleeJejCeele leeHeceeve Jee{efJeC³eeme
keÀejCeerYetle þjleele. iesu³ee De[er®eMes JeDenJeeueele cnìues Deens. l³ee®ee mebyebOe ceeCemee®³ee efJeefJeOe GÐeesieebMeer pees[uee Deens. keÀejCe ³ee®e
keÀeUele Keefvepe lesue, keÀesUmee peeUC³ee®es ÒeceeCe KetHe®e Jee{ues. ³eeefMeJee³e peefceveer®³ee JeeHejele
ceesþîee ÒeceeCeeJej yeoue Peeues. cegK³ele: pebieues lees[tve peefceveer®ee Flej ieesäermeeþer JeeHej Jee{uee. ³ee
meJe& yeoueeb®es HeefjCeece JeeleeJejCeeleerue keÀeye&ve Jee³et Jee{C³eele Peeuee.
2) yeHeÀe&®es ÒeceeCe Je mecegê HeeleUerë
HeJe&leebJejerue J e Oe´gJeebJejerue yeHe&À efJeleUC³ee®es ÒeceeCe iesu³ee keÀener oMekeÀebceO³es Jee{ues Deens.
efJeMesOe´gJeeJejerue DebìeeqkeÌì&keÀe Yeeieeleerue yeHe&À ceesþîee ÒeceeCeeJej efJeleUtve mecegêe®³ee HeeleUerle Jee{ Peeueermunotes.in

Page 49

49Deens. DeueerkeÀ[®³ee keÀeUele mecegêe®³ee HeeleUerle Jee{ nesC³ee®ee Jesie meg×e DeefOekeÀ Peeuee Deens.
mecegêe®eer HeeleUer Òel³eskeÀ Jeoer[Heì cnCepes JeDeeJejCe veä Peeu³eeJej DeeHeues nJeeceeve ÒeYeeefJele Peeuees veener lej®e veJeue ! JeeleeJejCeele Demes
OeeskesÀ efvecee&Ce Peeu ³eeJej l³eeuee meeceesjs peeCes Je l³ee®³eeMeer pegUJetve IesCes ³ee DeJeIe[ ieesäer Deensle.
3) ®e¬eÀerJeeoUeb®eer mebK³ee Je leerJe´lee Jee{Ceejë
jerìe, ke@Àìefjvee, ®eeb®et, ieesvet, efmeê, veefie&me, peesvme, Deesiveer, iegmleeJn F. peiee®³ee efJeefJe Oe
Yeeieele ³esCeeN³ee ®e¬eÀerJeeoUeb®eer veeJes Deensle. peieele meJee&efOekeÀ vegkeÀmeeve keÀjCeejer ner DeeHeÊeer Deens.
Yeejleele `mee³ekeÌuee@ve', DecesefjkesÀle `nefjkesÀve', peHeeve Je ®eerveceO³es `ìe³eHetÀve' lej Dee@mì^sefue³eele
peeCeejer `efJeu eerefJeueer' DeMee JeeoUebJejner peeieeflekeÀ leeHeceeve Jee{er®ee HeefjCeece nesCeej Demeu³ee®es
Dee³eHeermeermeerves cnìues Deens. ner JeeoUs efvecee&Ce nesC³eeme mecegêe®es leeHeceeve Jee{eJes ueeieles. l³eeb®³ee
ceOeerue JeeN³eeb®ee Jesie efkeÀleer DemeCeej ns keÀener ÒeceeCeele mecegêe®³ee HeeC³ee®³ee leeHeceeveeJej DeJeuebyetve
Demeles. meenefpekeÀ®e peeieeflekeÀ leeHeceeve Jee{ues keÀer, mecegêe®³ee HeeC³ee®es leeHeceevemeg×e Jee{Ceej
DeeefCe l³ee®ee ®e¬eÀerJeeoUeJej HeefjCeece nesCeej. leeHeceeve Je e{sue leMeer ®e¬eÀerJeeoUeb®eer mebK³ee Jee{sue
DeeefCe l³eeb®eer leerJe´leemeg×e Jee{sue.
4) GpeeieleerkeÀ leeHeceeveele Jee{ Peeueer keÀer DeeCeKeer SkeÀ OeeskeÀe efvecee&Ce neslees lees, GueeìebceO³es Jee{ nes³e. Ye ejleemeeþer GGl³eeb®ee meecevee keÀjC³eemeeþer meppe jneJes ueeieCeej Deens.
5) Hetj Je ogDeelee®³ee nJeeceevee®³ee j®evesle yeoue nesTve peieYej Hetj Je ogDemes YeekeÀerlener Dee³eHeermeermeerves kesÀues Deens. Hetj DeeefCe ogl³eeuee nJeeceeveMeeðee®ee DeeOeejmeg×e osC³eele Deeuee Deens. leeHeceeveele Jee{ nesles, lemes®e keÀceer
HeeJemee®³ee ÒeosMeele HeeC³ee®eer ìb®eeF& DeeCeKeerve®e YeemeCes mJeeYeeefJekeÀ Deens. l³ee®eyejesyej peemleer®³ee
leeHeceeveecegUs mecegêe ®³ee HeeC³ee®eer peemleerle peemle JeeHeÀ nesTve efpeLes DeeOeer®e HeeJemee®es ÒeceeCe
DeefOekeÀ Deens, l³ee Yeeieeleerue Hepe&v³eceeve Jee{C³ee®eer Meke̳eleemeg×e Jee{les.
6) MesleerJej HeefjCeeceë
Hetj Je ogefceUleerue. SkeÀerkeÀ[s ogkeÀceer nesF&ue. ³ee efMeJee³e nJeeceeve yeoueu³eeves $eÝletb®ee keÀeU ceeies -Heg{s nesCes, HeeJemee® ³ee HeeC³eele ®e{
Gleej nesCes, DeJesUer HeeJemee®eer Meke̳elee Jee{Ces, HeeJemee®ee keÀeueeJeOeer keÀceer peemle nesCes DeMee
ieesäerb®ee MesJeìer Mesleerletve efceUCeeN³ee GlHeeoveeJej HeefjCeece neslees. DeMee Ieìvee Jee{le peeleerue Je
l³ee®ee HeÀìkeÀ e MeslekeÀN³eebvee yemesue.
7) pewJeefJeefJeOeles®ee Nnemeë
peerJe veä nesC³ee®ee Jesie YetlekeÀeUe®³ee leguevesle Deelee keÀceeueer®ee Jee{uee Deens. YeefJe<³eele
lej ne Jesie DeeCeKeer omeHeìerves Jee{C³ee®ee OeeskeÀe `efceueesefve³ece FHeÀe@uee@peer De@mesmeceWì' ³ee DenJeeueelemunotes.in

Page 50

50Jele&efJeC³eele Deeuee Deens. mecegêele efcemeUCeeN³ee keÀeye&ve -[e³e -Dee@keÌmeeF&[®es ÒeceeCe Jee{le Demeu³eeves
mecegêeb®es DeecueerkeÀjCe Jee{le Deens. ³ee yeoueeb®ee HeefjCeece cnCetve iesu³ee keÀener oMekeÀebceO³es peieele erue
SkeÀ Heb®eceebMe ÒeJeeU JemeenleeR®es keÀOeerner ve Yeªve ³esCeejs vegkeÀmeeve Peeues Deens. ³ee®e yejesyej
mecegêeleerue ceemes Je Flej peerJe, lemes®e peefceveer Jejerue peerJeeb®³ee efJeefJeOelesJejner leeHeceeveJee{er®ee
efJeHejerle HeefjCeece nesCeej Demeu³ee®ee OeeskeÀe J³ekeÌle keÀjC³eele Deeuee Deens. pebieueeb®eer lees[ Je
JemeeflemLeeves ve<ì nesC³ee®³ee mecem³escegUs DeeOeer®e DeveskeÀ peerJe leie Oe©ve jeefnues Deensle.
8) DeVe Je pebieuesë
JeeleeJejCeeleerue leeHeceeveele Jee{ Peeu³eeves JesieJesieȳee ÒeosMeeble Mesleer®³ee GlHeeoveele JesieUs
yeoue DeHesef#ele Deensle. Leb[ nJeeceevee®³ee ÒeosMeeleerue leeHeceeveele 1 les 3 DebMeebveer Jee{ Peeueer lej
efHekeÀeb®³ee GlHeeoveele meg©Jeeleeruee Jee{ nesF&ue l³eeveblej cee$e keÀener Yeeieel el e e rI e ìn e s C ³ e e ® e e r
Meke̳elee Deens. keÀesj[îee Je GMeke̳elee Deens.
9) GÐeesie, Jemeenleer Je meceepe :
³ee meJe& IeìkeÀebJej ®eebieues JeeF&ì HeefjCeece DeHesef#ele Deensle. H eCe l³ee®ee SkeÀef$ele HeefjCeece
cnCetve vegkeÀmeeve DeHesef#ele Deens. efkeÀveejer Yeeieele Je veÐeeb®³ee Hegje®³ee cewoeveebceO³es Demeuesu³ee
JemeenleeRJej efJemLeeefHele nesC³ee®eer JesU ³esCeej Deens. ³ee yeouel³ee keÀeUele ieefjyeebJej peemle HeefjC eece
Peeu³ee®es efomesue. keÀejCe ns®e ueeskeÀ vewmeefie&keÀ DeeHeÊeeR®ee peemle OeeskeÀe Demeuesu³ee ÒeosMeele JeemleJe
keÀjleele. DeeHeÊeeR®eer mebK³ee Je leerJe´lee Jee{C³ee®³ee Meke̳elescegUs vegkeÀmeele Jee{tve SketÀCe®e
DeLe&J³eJemLesJejner HeefjCee ce DeHesef#ele Deens.
10) Deejesi³e :
³ee yeouel³ee keÀeUele ÒeYeeefJele nesCeeje, Deejesi³e ne ÒecegKe cegÎe Demesue. ueeKees ueeskeÀeb®³ee
Deejesi³ee®³ee mecem³ee veJ³eeves Jee{Ceej Deensle. DeVee®eer GHeueyOelee keÀceer nesC³ee®eer Meke̳elee
Demeu³eev es kegÀHeespeefceveer ueiele DemeCeeN³ee DeesPeesve Jee³et®es ÒeceeCe Jee{C³ee®³ee Meke̳elescegUs Ëo³e Je éemevee®³ee
Deepeejeb®³ee ÒeceeCeele Jee{ ne sF&ue. ³eeefMeJee³e mebmeie&pev³e jesieeb®ee Òemeej keÀjCeeN³ee [emeebmeejK³ee
jesieÒemeejkeÀeb®es HewÀueeJe peemleerle peemle Yeeieele nesF&ue. ³ee mecem³escegUs peieYejele nesCeeN³ee
vegkeÀmeeveer®ee efJe®eej keÀjlee Deejesi³ee®³ee yeeyeleerle ceeCetme l eesìîeele®e Demesue. Demes efJeefJeOe ÒekeÀej®es
He³ee&JejCeeuee efvecee&Ce nesCeejs OeeskesÀ JeeleeJejCeeleerue yeoueebcegUs efvecee&Ce nesCeej Deensle Je l³eeleerue keÀener
OeeskesÀ peeCeJele Deensle.
3.5 meejebMe
``ceeveJee®³ee meYeesJeleeueer Demeues u³ee JeeleeJejCeeme He³ee&JejCe'' Demes cnìues peeles. ceeveJe
ne osKeerue ³ee He³ee&JejCee®ee®e SkeÀ Yeeie Deens Demes cnìu³eeme JeeJeies þ© ve³es. ceeveJeeyejesyej®e Flej
HeMet, He#eer, ÒeeCeer, peerJe, peblet, JevemHeleer, veÐee, HeJe&le, nJeeceeve F. m eJee¥®ee meceeJesMe `He³ee&JejCe' ³ee
mebkeÀuHevesceO³es neslees. Lees[ke̳eele ``He=L JeerJejerue mepeerJe Je efvepeeaJe IeìkeÀeb®ee meceg®®e³eeme He³ee&JejCe
Demes cnCeleele.''munotes.in

Page 51

51³ee He³ee&JejCee®³ee ceeO³eceeletve Òel³eskeÀ mepeerJe mJele:®³ee iejpee Yee ieJetve Iesle Demelees.
ceeveJe ne yeg×erMeerue ÒeeCeer Demeu³eecegUs l³eeves DeeHeu³ee meesF&vegmeej He³ee&JejCeeleerue IeìkeÀeb®ee JeeHej
keÀjC³eeme megjJeele kesÀueer. Òel³eskeÀ mepeerJeeme ÒeeLeefcekeÀ iejpee Demeleele®e Hejbleg ceeveJeeves cee$e
ÒeeLeefcekeÀ iejpeebyejesyej®e og³³ece iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer He³ee&JejCee®ee DeefOekeÀ ÒeceeCeele JeeHej
keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer. SkeÀ ÒekeÀejs ceeveJeeves mJeeLee&meeþer He³ee&JejCeeJej Dee¬eÀceCe kesÀues Je lesLetve®e
He³ee&JejCee®³ee Nnemeeuee m eg©Jeele Peeueer. Jee{l³ee ueeskeÀmebK³escegUs veeiejerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee Ie[tve
Deeueer Je l³eeletve Heg{s DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeeme ®eeuevee efceUeueer DeeefCe ³eeletve®e He³ee&JejCee®³ee Nnemeeuee
keÀejCeerYetle Demeuesueer HeefjefmLeleer efvecee&C eP e e u e e r .
pebieuelees[, meeb[HeeCeer, megkeÀe Je Deesuee keÀ®eje, keÀejKeev³eeleerue ogefHeoeLe&, JeneveebceOetve efveIeCeeje Oetj ³ee meJe& yeeyeer He³ee&JejCee®³ee Nnemeeuee keÀejCeerYetle þju³ee. ÒeotcnCepes He³ee&JejCeel e nesCeejs neveerkeÀejkeÀ HeefjJele&ve nes³e. DeveskeÀ ÒekeÀej®es ÒeotÒeot³eecegUs He³ee&JejCee®eer neveer ceesþîee Òecee Ceele nesle Deens. ns ÒeotDeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe veeieefjkeÀerkeÀjCe, ueeskeÀmebK³ee, leeHeceeve Jee{ Fl³eeoer DeveskeÀ keÀejCeebcegUs nesles.
JeeleeJejCeeleerue yeoueecegUs keÀeye&ve Jee³etbceOeerue Jee{, DeeHeÊeerbceO³es J ee{, pewJeefJeefJeOeles®ee Nneme,
MesleerJej HeefjCeece, pebieue, Deejesi³e Fl³eeoer IeìkeÀebJej HeefjCeece Peeuee Deens. ³ee yeoueeb®es OeeskesÀ
DeeHeCeeme YeesieeJes®e ueeieCeej Deensle.
3.6 efJeÐeeHeerþer³e oerIeexÊejer ÒeMve
1) He³ee&JejCe cnCepes ke Àe³e les meebietve He³ee&JejCee®³ee Nnemee®eer keÀejCes mHeä keÀje.
2) He³ee&JejCee®³ee Nnemee®eer keÀejCes meefJemlej mHeä keÀje.
3) Òeot4) Jee³et Je peue Òeot5) Yet Je DeV e Òeot6) JeeleeJejCeeleerue yeoueecegUs He³ee&JejCeeuee efvecee&Ce nesCeejs OeeskesÀ mHeä keÀje.
7) efìHee efuene
1) He³ee&JejCe Nneme. 2) Òeot5) YetÒeotmunotes.in

Page 52

524
DeeHeÊeer J³eJemLeeHeve
IeìkeÀ j®evee :
4.0 GefÎäîes
4.1 ÒeemleeefJekeÀ
4.2 DeeHeÊeer®es ceeveJeer peerJeveeJej nesCeejs HeefjCeece
4.2 .1 MeejerefjkeÀ HeefjCeece
4.2 .2 ceevemeMeem$eer³e HeefjCeece
4.2 .3 DeeefLe&keÀ HeefjCeece
4.2 .4 meeceeefpekeÀ HeefjCeece
4.3 DeeHeÊeer J³eJemLeeHeve
4.3 .1 DeeHeÊeer HetJe&le³eejer
4.3.2 DeeHeÊeer HetJe&le³eejer®es mlej
4.3.3 DeeHeÊeer HetJe& le³eejer
4.3.4 ceole keÀe³e& Je efveOeer®es efJekeWÀêerkeÀjCe
4.3.5 HegveJe&meve ceeveJeer ¢äerkeÀesve
4.4 DeeHeÊeer efJe4.5 mLeeefvekeÀ HeeleUerJejerue J³e<þer DeO³e³eve
4.6 meejebMe
4.7 efJeÐeeHeerþer³e oerIeexÊejer ÒeMve
4.0 GefÎäîes
1) DeeHeÊeer cnCepes keÀe³e, les mecepetve Ieslee ³esF&ue.
2) DeeHeÊeer®es HeefjCeece keÀe³e nesleele les mecepeleerue.
3) DeeHeÊeer HetJe&le³eejer keÀMeer keÀjlee ³esF&ue ns Henelee ³esF&ue.
4) ceolekeÀe³e& Je HegveJe&meve keÀmes keÀjleele ns mecepesue.
4.1 ÒeemleeefJekeÀ
DeepeHe³e¥le He=LJeerves DeveskeÀ vewmeefie&keÀ DeeIeel e meesmeues Deensle. p³eeb®eer JeCe&ves SsketÀve megOoe
ceeveJeer ceve LekeÌkeÀ nesles. ³eeleerue yengmebK³e DeeIeele DeLeJee l³ee DeeIeeleecegUs efvecee&Ce Peeuesueer
DeYetleHetJe& HeefjefmLeleer ner yengleebMe JesUe DeeefMe³ee Keb[ele Je ÒeMeeble cenemee ieje®ee Heefjmej ³eele®emunotes.in

Page 53

53Peeuesueer Deens. ³ee Je DeMee DeeIeeleebcegUs He=LJeer®es lemes®e ceeveJee®es Deleesveele vegkeÀmeeve Peeuesues Deens.
vewmeefie&keÀ DeOe:Heleve DeLeJee vewmeefie&keÀ Demeceleesuee®eer HeefjefmLeleer ner meJe&meeOeejCeHeCes ceeveJ ee®³ee
DeeefLe&keÀ GVeleer®³ee nJ³eemeecegUs®e efvecee&Ce nesles. Goe. Leb[ nJesmeeþer DeeHeCe peer MeerlekeÀHeeìs DeLeJee
MeerlekeÀjCe ³eb$es (AC) JeeHejlees, l³eeleerue efÖeÀDee@ve Jee³egcegUs JeeleeJejCeeleerue DeesPeesve®ee Lej HeÀeìle
peelees. Deepe l ³ee®es He³ee&Jemeve ûeerve FHesÀkeÌìceO³es Peeuesues Dee{Ules. GÊej ieesueeOee&leerue yeHeÀe&®es Ke[s
leeHeceeveeleerue yeoueebcegUs efJeleUt ueeieues lemes®e Deefveye¥Oe ³eebef$ekeÀerkeÀjCeecegUs ceesþceesþs keÀejKeeves pes
meJee&efOekeÀ Òeotlejerner ceeveJe ³ee yeeyeerJej efve³eb$eCe efceUJet MekeÀle veener, ceie DeMee mece³eer ceveele efJe®eej ³eslees keÀer
Kejb®e DeMee DeeHelkeÀeuee®ee ceer keÀMeemeeþer ef Je®eej keÀjeJee? SsefleneefmekeÀ oeKeues ns®e oMe&efJeleele keÀer,
³eeHetJeeaner DeveskeÀJesUe He=LJeerJej DeeHeÊeer Dees{Jeu³ee Deensle DeeefCe lejerner Òel³eskeÀ JesUsme DeHeefjef®ele
vegkeÀmeeve nesTve meg×e peerJeÒeJeen DeyeeefOele meg©®e jeefnue.
vewmeefie&keÀ Je ceeveJeer ef¬eÀ³eebveer pemes Òeotoesve IeìkeÀebcegUs Ye³ebkeÀj Òeue³e osKeerue Ie[tve ³esleele. He³ee&JejCeeleerue DeMee Òeue³ekeÀejer Ieìveebvee
He³ee&JejCeer³e DeeHeÊeer Demes cnC eleele. He³ee&JejCeer³e DeeHeÊeer ner yengleebMeer efJeveeMekeÀejer Ieìvee Demeles.
l³eecegUs ÒeeCeneveer efJeÊeneveer Je mebHeoeneveermeejKes DeveLe& Ie[leele. He³ee&JejCeer³e DeeHeÊeer keÀe, keÀMee Je
keÀesþs Ie[leele keÀener efJeefMeä efþkeÀeCeer®e JeejbJeej Ie[leele, ³eeuee efveef½ele YeewieesefuekeÀ yewþkeÀ Demeles.
Goe. keÀcekegÀJele #es$eele®e YetkebÀHe Je pJeeueecegKeer®es ÒeceeCe meJee&efOekeÀ Deens.
4.2 DeeHeÊeer®es ceeveJeer peerJeveeJej nesCeejs HeefjCeece
DeeHeÊeer®es ceeveJeer peerJeveeJej H eÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej HeefjCeece neslees. ceie leer vewmeefie&keÀ Jee
ceeveJeefveefce&le DeeHeÊeer Demees. ³ee DeeHeÊeercegUs Òel³eskeÀ Jeyemele Deens. DeeHeÊeerceO³es ce=l³et, peKeceer, yesIej, ceevee fmekeÀ mebletueve peeCes, DeeefLe&keÀ leesìe nesles,
veeskeÀjer peeCes nmleGÐeesie peeCes, Fl³eeoer Òemebie Dees{Jele Demeleele. DeeHeÊeer®es HeefjCeece Heg{erue ®eej
ÒekeÀejele keÀjlee ³esleele.
1) MeeefjjerkeÀ HeefjCeece (Physical Effects)
2) ceevemeMee ðeer³e HeefjCeece (Psychological Effeect)
3) DeeefLe&keÀ HeefjCeece (Economic Effects)
4) meeceeefpekeÀ HeefjCeece (Social Effects)
4.2 .1 MeeefjjerkeÀ HeefjCeece :
vewmeefie&keÀ Je ceeveJe efveefce&le DeeHeÊeerceO³es ceeveJeer MejerjeJej DeveskeÀ IeelekeÀ ,HeefjCeece nesleele.
De) vewmeefie&keÀ DeeHeÊeerceO³es Goe. YetkebÀHe, Hetj, ®e¬eÀerJeeoU ³eebceO³es DeveskeÀ ueeskeÀebvee l³eeb®ee peerJe
ieceJeeJee ueeielees. DeveskeÀ DeeHeÊeerceO³es meJee&le peemle 40 npeej ueeskeÀeb®ee ce=l³et Peeuee Deens. eEnoer
cenemeeiejeleerue lmegveeceerceO³es 14 osMeeleerue 1 ueeKe 30 npeej ueeskeÀeb®ee ce=l³et Peeuee Deens.
DeefleJe=äer nesCes, oj[ keÀesmeUCes, Fceejle He[Ces ³eelener kegÀìgbye®³ee kegÀìgbye veä nesleele.
ye) ce=l³et efMeJee³e DeeHeÊeerceO³es DeveskeÀ ueeske Àebvee MeeefjjerkeÀ ogKeeHeleer Je peKecee ceesþîee ÒeceeCeele
nesleele. YetkebÀHe, oj[ keÀesmeUCes, ®e¬eÀerJeeoU ³ee vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer Je onMeleJeeo, ³eg×, obieue ³ee
ceeveJeefveefce&le DeeHeÊeerceO³es DeveskeÀ ueeskeÀebvee ogKeeHele nesles. keÀeneR vee lej ceeveefmekeÀ OekeÌkeÀener yemelees Jemunotes.in

Page 54

54l³eeletve yeensj He[Ces DeMeke̳e nesles. DeHebielJe lej peerJeveYej jenles. meJee&le peemle DeHebielJe Je
ogKeeHele ner YetkebÀHe DeeHeÊeerceO³es nesles.
keÀ) DeeHeÊeerceO³es jesieeb®eer ueeieCe nesles. jemee ³eefvekeÀ Jee³et ieUleer, ceneHetj, lmegveeceer ³ee DeeHeÊeerceO³es
DeeHeÊeerûemleebvee jesiejeF&uee meeceesjs peeJes ueeieles. lemes®e ceeveJeefveefce&le DeeHeÊeerceO³esner jesiejeF&uee
meeceesjs peeJes ueeieles. Hetj, lmegveeceercegUs oueoueer®eer peeiee efvecee&Ce nesleele. l³eele jesie efvecee&Ce keÀjCeejs
efpeJepeblet efvecee&Ce nesleele. l³eecegUs jesie yeUeJeleele Je ÒeotDeeHeÊeerceO³es pejer MeeefjjerkeÀ ogKeeHele Peeueer vemeueer lejer DeveskeÀ ue eskeÀebvee jesieebvee yeUer He[eJes
ueeieles.
4.2 .2 ceevemeMeem$eer³e HeefjCeece :
`Demeeceev³e' HeefjefmLeleerle DeeHeÊeercegUs ceeveefmekeÀ leeCe ³esCes meeceev³e Deens. ieeWOeU DeeefCe
GÊejpeerJeeR®ee ceeveefmekeÀ leeCe ns Òel³eskeÀ mlejeJej JesieUs De meles. GÊejpeerJeeRvee DeeHeÊeer®ee meecevee
keÀjC³eeme ceole keÀje³euee GHe³egkeÌle ceeefnleer DeeefCe keÀewMeu³e DeeefCe ceveesJe=efÊeIe[Cee®es ÒeefMe#eCe
Demee³euee nJes. keÀejCe DeeHeÊeerceO³es l³eeb®es meeceev³e peerJeve efJemkeÀUerle Peeu³eeJej ceeve efmekeÀ
Òeefleef¬eÀ³ee DeeCeKeer leerJe´ ner nesJet MekeÀleele. l³eeb®eer Òeefleef¬eÀ³ee l³eeb®³ee mJele:®³ee DeelceefJeéeemeeJej
DeJeuebyetve Demeles. DeeHeÊeer veblej DeveskeÀebvee ceeveefmekeÀ HeefjCeeceebvee eEkeÀJee mecem³eebvee leeW[ ÐeeJes
ueeieles. keÀeneRvee keÀceer ÒeceeCeele Je keÀeneRvee peemle ÒeceeCeele peeCeJeles lej keÀeneRvee Dee³eg<³eYej
ceeveefmekeÀ leeCe peeCeJelees eEkeÀJee neslees. lees Heg{erue ÒeceeCes.
De) ceeveefmekeÀ DeeIeeleeves efJe®eej DeeefCe JeeieCetkeÀ yeoueles. Heeref[le J ³ekeÌleer pegv³ee DeeþJeCeer Hegve: Hegvne
keÀe{tve peielees. ns PeìkesÀ keÀOeerner ³esT MekeÀleele l³eeb®es MejerjeJej HeefjCeece ner efomet MekeÀleele. Goe.
peesjele éeeme IesCes eEkeÀJee IeeceeIetce nesCes. Heeref[le J³ekeÌleeruee ue#e keWÀefêle keÀjC³e eme DeeefCe efveCe&³e
IesC³eeme $eeme He[t MekeÀlees. PeesHe ueeiet MekeÀle veener.
ye) meejK³ee YeeJeefvekeÀ Òeefleef¬eÀ³ee nesCes meeceev³e ue#eCe Deens. IeìvesyeÎue®eer DeeþJeCe Goe.
YetkebÀHeeveblej®es PeìkesÀ, mee³ejve®ee DeeJeepe ³eebveer DeeIeelee® ³ee $eemeoe³ekeÀ DeeþJeCeer Gþtve ³esT
MekeÀleele. ³ee DeeþJeCeerveer Hejle leMeer Ieìvee Ie[C³eeyeÎue®es Ye³e efveefce&le nesles.
keÀ) DeebleJez³eeqkeÌlekeÀ mebyebOe leeCeues peeleele. HeefjJeeje®³ee meom³eebMeer DeeefCe menkeÀejer Jeiee&Meer peemle
efJeJeeo meeceev³e nesleele. lemes®e Heeref[le J³ekeÌleer SkeÀoce Jewjei³e Deeu³eemeejKee SkeÀekeÀer nesJetve
meeOeejCe keÀe³e&ner keÀjle veener.
[) Deleer ceeveefmekeÀ ue#eCes MejerjeJej ner efomet ueeieleele. Goe. [eskesÀ ogKeer, Jeceve, íeleerle ogKeCes
Fl³eeoer DeMee JesUer ef®eefkeÀlmes®eer iejpe Demet MekeÀles. DeeOeer Demeuesues Deepeej DeMee efmLeeflele
DeeCeKeerve®e Jee{leele.
F) Heg©eEkeÀJee IeìveemLeUer DemeCeeN³ee cegueeb®³ee ceveeJej peemle HeefjCeece neslees. l³eeb®³eeceO³es Demegjef#eleles®eer
YeeJevee ceesþîee ÒeceeCeele Jee{t ueeieles. DeeHeÊeer ner DeveskeÀoe DeveHesef#eleHeCes GodYeJeuesueer Demeles.
[esȳeebosKele Iej GOkemle n esles. peJeU®eer ceeCemes ce=l³etcegKeer He[leele, kegÀìgbyeeb®eer leeìeletì nesles. ³ee
meJee¥®ee Òe®eb[ OekeÌkeÀe yemetve DeeHeodûemle J³ekeÌleer®es ceeveefmekeÀ meblegueve {Ut MekeÀles, meenefpekeÀ®emunotes.in

Page 55

55l³eeb®³ee ceeveefmekeÀ HegveJe&mevee®eerner DeefOekeÀ DeeJeM³ekeÀlee Demeles. ³eeyeeyeleerle ceevemeesHe®eejeb®eer iejpe
efvecee&Ce nesles. ceevemeesHe®eej lep%eebveer DeMee DeeHeodûemleeb®eer leHeMeerueJeej ceeefnleer efceUJetve l³eeb®es HesÀme
HesHej yeveJee³euee nJesle. l³eemeeþer l³eebveer mJe³ebmesJekeÀ ebvee DeeHeodûemleebMeer menevegYetleerves yeesuee³euee
GÐegkeÌle keÀjeJes. l³eeb®³eekeÀ[tve efceUsue lesJe{er ceeefnleer IesTve veblej mJele: DeeHeodûemleebMeer yeesueeJes,
l³eebvee efoueemee ÐeeJee. l³eeb®es ceveesOew³ex Jee{Jee³e®ee Òe³elve keÀjeJesle. DeveskeÀoe DeMee Òemebieer
meeOegmebleeb®eer Yepeves, leÊJeeE®elekeÀeb®eer ÒeJe®eves ner DeeHeodûemleebvee HetJe& efmLeleeruee DeeCee³euee GHe³eesieer
He[leele. efMeefyejeleerue meJe&®e peCe meceog:Keer Demeleele. les SkeÀceskeÀebMeer yeesuetve DeeHeues og :Ke nuekesÀ
keÀjleele. l³eebvee meecegoeef³ekeÀ keÀe³ee&le iegbleJetve ceeveefmekeÀ leeCe keÀceer keÀjlee ³eslees. keÀener HeefjefmLeleerle
l³eeb®ee mebleeHe Je jeie ceeskeÀUe nesT osCes Þes³emkeÀj þjles. l³eebvee efJeOee³ekeÀ keÀe³ee&le iegbleJeues keÀer
og:Kee®ee efJemej He[lees. efMeefyej meb®eeuekeÀner DeeHeues yeesueCes, mHeMe& Fl³eeoer ceeiee¥veer DeeHeoûemleebvee
efoueemee osT MekeÀleele. yeN³ee®eJesUer DeeHeodûemle yeejerkeÀ meejerkeÀ iees<ìerJe©ve ef®e[leele. DeMee JesUer
l³eeb®es yeesueCes MeebleH eCes SsketÀve IesC³eeyeeyele, Jeeo ve IeeueC³eeyeeyele mJe³ebmesJekeÀebvee met®evee ÐeeJ³eele.
Lees[îee JesUeves les DeeHeesDeeHe Meeble nesTve l³eeb®³eeJejerue leeCe keÀceer neslees. mJe³ebmesJekeÀebveer
l³eeb®³eeyejesyej efpeJeueie efce$eeÒeceeCes Jeeiee Jes, l³eebvee ceole keÀjeJeer, yeesueleevee menevegYetleer oeKeJeeJeer.
ÒesceU mHeMe&ner efoueemee Ðee³euee GHe³egkeÌle þjlees. keÀener keÀeUeveblej ns®e DeeHeodûemle DeeHeues og:Ke
efJeme©ve Flejeb®es og:Ke nuekesÀ keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. efMeefyej e®³ee efJeefJeOe keÀe³ee&le Je keÀe³e&¬eÀceele
Glmeeneves Yeeie Iesleele.
ueeskeÀeb®es og:Ke nuekesÀ keÀjC³eemeeþer l³eeb®³ee ceveeJejerue leeCe, leCeeJe keÀceer keÀjC³eemeeþer
efMeefyejele efJeefJeOe keÀjceCegkeÀer®es keÀe³e&¬eÀce Dee³eesefpele keÀjCes G He³egkeÌle þjles. yeensj®³ee
keÀueekeÀejebÒeceeCes®e efMeefyejeleerue J³ekeÌleeR®³ee keÀueeiegCeebvee Òeeslmeenve osCes DeefOekeÀ Þes³emkeÀj þjles.
ueneve cegueebvee efJeefJeOe KesUCeer efoueer, l³eebvee SkeÀceskeÀeble KesUC³eemeeþer ÒeJe=Êe kesÀues keÀer leer ueJekeÀj
HetJe&Jele nesleele. ³ee ¢äerves l³eeb®³ee ¬eÀer[e mHeOee& Dee³eesefpele keÀjCes ner meg×e HeÀe³eosMeerj þjles.
4.2 .3 DeeefLe&keÀ HeefjCeeceë
DeeHeÊeercegUs ceeveJeer peerJeveeJej DeeefLe&keÀ mebkeÀìs ³esleele. DeeefLe&keÀ mebkeÀìs ns DeeHeÊ eerletve
ye®eeJeuesu³ee ueeskeÀebJej HeÀej ceesþe HeefjCeece keÀjles. l³ee®es HeefjCeece Heg{erue ÒeceeCes Henelee ³esleerue.
De) DeeHeoûemle ueeskeÀeb®es HeÀej ceesþs vegkeÀmeeve Peeuesues Demeles. nmle GÐeesie Je He@ÀkeÌìjer®es vegkeÀmeeve
nesles, Hee³e eYetle megefJeOee veä nesleele, Jeenveeb®eer veemeOetme nesles, jespeieejeHeemetve Jebef®ele jeneJes ueeieles,
keÀe³e&#es$e veä nesles, l³eecegUs yeskeÀejer®eer HeÀUer meceesj GYeer jenles. efkeÀl³eskeÀoe lej MeejerefjkeÀ DeHebielJe
eEkeÀJee ceesþîee Òecee Ceeleerue peKecee Heesn®eu³eevesner yesjespeieej JneJes ueeieles. DemebIeìerle keÀeceieejebvee
ceesþîee ÒeceeCeele DeeefLe&keÀ neveer menve keÀjeJeer ueeieles. Goe. MeslekeÀjer, nceeue, Meslecepetj, efj#ee
eEkeÀJee ìsHees [^e³eJnj Fl³eeoer.
ye) DeeHeÊeerc eO³es ceeueceÊes®eer ceesþîee ÒeceeCeeJej vegkeÀmeeve Peeu³eeves DeeefLe&keÀ neveer ³esles. JeeoUs,
ceneHetj, YetkebÀHe, lmegveeceer Fl³eeoer ceesþîee DeeHeÊeerceO³es ceeueceÊes®es Deleesveele vegkeÀmeeve nesles. Goe.
Iejeleerue ceewu³eJeeve Jemlet meesves ,H e w m e sF l ³ e e o e rv e än e s l e e l e , cenÊJee®eer keÀeieoHe$es veä nesleele,
Iejeleerue Gb®eer eEkeÀceleer®es HeÀveea®ej Je Jemlet veä nesleele, DeVe -Oeev³ee®eer veemee[er nesles. peceerve
ueeieJe[erKeeueer jenle veener, efHeC³ee®es HeeCeer Jee³ee peeles.munotes.in

Page 56

56keÀ) DeeHeÊeerceO³es DeeHeodûemleebveer MeejerefjkeÀ ogKeeHele eEkeÀJee DeHebielJe Deeu³eeves DeeefLe&keÀ neveeruee leeW[
ÐeeJes ueeieles. l³eeJej GHee³e³eespevesmeeþer ceesþîee ÒeceeCeele Ke®e& keÀjeJee ueeielees. l³eebvee MeemekeÀer³e
ceole DeuHe ÒeceeCeele e foueer peeles HeCe leerner JesUsJej efceUle veener.
[) DeeHeÊeerceO³es keÀceeJel³ee J³ekeÌleer®ee pej ce=l³et Peeu³eeme IejeJej MeeskeÀkeÀUe Hemejles Je mebHetCe&
HeefjJeejeuee DeeefLe&keÀ neveerme meeceesjs peeJes ueeieles. l³eecegUs Iejeleerue Flej meYeemeoebJej DeeefLe&keÀ leeCe
He[lees. ueneve cegueebvee MeeUe mees[tve keÀeceeuee peeJes ueeieles. l³eeb®es YeefJe<³e®e keÀOeer keÀOeer veä nesles.
ðeer³eebvee cepegjer eEkeÀJee ceesuekeÀjerCe cnCetve keÀeceeuee peeJes ueeieles. Lees[ke̳eele veblej®es peer Jeve keÀmes
peiee³e®es ³eeb®ee efJe®eej l³eeb®³ee Heg{s Gyee jenlees.
4.2 .4 meeceeefpekeÀ HeefjCeeceë
DeeHeÊeercegUs DeeHeodûemleebvee meeceeefpekeÀ HeefjCeeceebveener leeW[ ÐeeJes ueeieles. les HeefjCeece Heg{erue
ÒeceeCes Deens.
De) YesoYeeJeë
DeeHeÊeer veblej DeeHeÊeerûemleebJej YesoYeeJee®eer Je peeleerpeceeleer®eer mecem³ee efvecee&Ce nesles.
l³eecegUs l³eebvee ceeveefmekeÀ DeeOeej efceUle veener lemes DeeHeÊeerveblej efceUCeejer DeeefLe&keÀ ceole Je peefceveer
JeeìHe ³eeb®³ee efJelejCeelener YesoYeeJe efometve ³eslees.
ye) yeebefOeuekeÀerë
DeeHeÊeerceO³es DeeHeodûemleeb®es HeefjJeej, veelesJeeF&keÀ, efce$e, Mespeejer, keÀecee®³ee efþkeÀeCee®es
menkeÀejer ce=l³et HeeJeu³eeves meeceeefpekeÀ yeebefOeuekeÀer®³ee mecem³eebvee meceesjs peeJes ueeieles. l³ee cegUs ³ee
meJee&bvee efJemejCes DeMeke̳e nesles. DeeHeodûemleebceO³es ³eecegUs leCeeJee®eer ue#eCes efomet ueeieleele.
keÀ) peeleer³e De[LeUsë
vewmeefie&keÀ Je ceeveJeefveefce&le DeeHeÊeerletve peeleer³e De[LeUs efvecee&Ce nesleele. YesoYeeJe kesÀu³eeceg Us
peeleer³e obieueer efvecee&Ce nesleele. eEnot= -ceteqmuece eEkeÀJee peeleer peceeleerceO³es mebIeDeveskeÀ ueeskeÀeb®ee ce=l³et neslees. ³ee obieueer ner ceeveJeefveefce&le DeeHeÊeer Deens. ³eecegUs DeveskeÀeb®es mebmeej
GOJem le nesleele lemes®e ceesþîee ÒeceeCeele efJeHeefjle neveer nesles.
4) cegues Je ðeer³eeë
ceeveJeefveefce&le DeeHeÊeerceO³es veeiejer obies, ³eg×, onMeleJeeo Fl³eeoercegUs cegues Je ðeer³eebJej
efJeHeefjle meeceeefpekeÀ HeefjCeece nesleele. ³eeceO³es ðeer³ ee, cegues Je cegueer ³eebvee ue#³e kesÀues peeles. DeMeeJesUer
cegueeRJej Je ðeer³eebJej yeueelkeÀej ner kesÀues peeleele. l³eecegUs l³eeb®³eeJej Del³ee®eej nesTve l³eeb®eer
ceeveefmekeÀ efmLeleer {emeUles. l³eebvee meceepeele leeW[ oeKeJeC³eeme peeiee jn ele veener. ne meJee&le
ceesþîee meeceeefpekeÀ HeefjCeece efometve ³eslees.
5) kegÀkeÀce& :
DeeHeÊeerceO³es ®eesN³ee keÀjCes, Ketve keÀjCes, DeHeÀJee GþJeCes Fl³eeoer keÀeces kesÀueer peeleele.
DeeHeÊeerceO³es ueeskeÀebJej DeeefLe&keÀ mebkeÀì Dees{Jeuesue s®e Demeles. l³eele ceie Flej ueeskeÀ DevewleerkeÀ keÀece
keÀjleele. Goe. ®eesN³ee keÀjCes, ojes[s ìekeÀCes, Ketve keÀjCes Fl³eeoer. ogmejs Demes keÀer ³ee DeeHeÊeer
mebkeÀìecegUs oe©®ee veeo, pegieej ke meAEe KesUCes Fl³eeoerle Jee{ nesles. DeeHeÊeerûemle ebvee MeemeveekeÀ[tve,
mJe³ebmesJeer mebmLeebkeÀ[tve Je Flej Dev³e ceeiee&veer ceole efceUles leer SkeÀ lej HeÀej ceesþer eEkeÀJee DeHegjermunotes.in

Page 57

57Demeles. l³eecegUs vegkeÀmeeve YejHeeF&meeþer efceUeuesu³ee HewMeeletve pegieej Je meAEe KesUCes, oe© efHeCes Fl³eeo er
J³emeves ueeieueer peeleele. ³ee®ee HeefjCeece meceepeeJej neslees.
6) Flej :
DeeHeÊeerceO³es Devegmet®eerle peeleer peceeleerJej HeÀej ceesþe meeceeefpekeÀ HeefjCeece neslees. ns ueeskeÀ
meeOes YeesUs Je mejU Demeleele. l³eeb®eer peerJeveMewueer Heejb HeeefjkeÀ He×leer®eer Demeles. DeeHeÊeercegUs ³ee
ueeskeÀeb®³ee mebmke=ÀleerJej Je DeefmlelJeeJej HeefjCeece nesleele. DeeHeÊeerceO³es efJeef®e$e ÒekeÀej®es DeHebielJe
Deeu³eecegUs meceepeele l³eebvee JeeJejCes keÀþerCe peeles. lemes®e l³eeb®³eecegUs keÀOe er keÀOeer HeefjJeejeJej Je
meceepeeJej efJeHejerle HejerCeece nesleele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) DeeHeÊeer®es DeeefLe&keÀ HeefjCeece mHeä keÀje.
2) DeeHeÊeer®es ceeveefmekeÀ HeefjCeece mHeä keÀje.
3) DeeHeÊeer®es MeejerefjkeÀ HeefjCeece mHeä keÀje.
4) DeeHeÊeer®es meeceeefpekeÀ HeefjCeece mHeä keÀje.
4.3DeeHeÊeer Je DeeHeÊeer J³eJemLeeHeve : J³eeK³ee
He³ee&JejCeele De®eevekeÀ Ie[CeeN³ee DeveekeÀueveer³e Je efJeveeMekeÀejer Ieìveebvee He³ee&JejCeer³e
DeeHeÊeer cnCeleele. He³ee&JejCeer³e DeeH eÊeeR®ee ceeveJeer ef¬eÀ³eeJej HeefjCeece nesTve ÒeeCeneveer Je efJeledneveer
nesles. Òeiele Meeðeer³e %eevee®³ee yeUeJej meg³eesi³e J³eJemLeeHeveeÜejs vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer®eer leerJe´lee keÀceer
keÀjlee ³esles. ³ee Òeef¬eÀ³esuee DeeHeÊeer J³eJemLeeHeve Demes cnCeleele. ³eeefJeJ³eeK³ee cenÊJeHetCe& ceeveu³ee peeleele.
1) pescme u³egb[er :
’efJeefMeä GÎsMeeb®³ee Hetleeameeþer Flejebveer ®eeueefJeuesu³ee Òe³elveeb®es efve³eespeve keÀjCes, l³eele
mecevJe³e meeOeCes, ÒesjC ee efvecee&Ce keÀjCes DeeefCe efve³eespeve þsJeCes Fl³eeoermeeþer keÀjeJes ueeieCeejs cegK³e
keÀe³e& cnCepes J³eJemLeeHeve nes³e.
2) nsvjer HesÀ³eeue :
’J³eJemLeeHeve cnCepes YeefJe<³eeyeÎue®ee Deboepe yeebOeCes, efve³eespeve keÀjCes, mebIeìvee GYeejCes,
DeeosMe osCes Je l³eeb®es mecevJe³e meeOetve efve³eb$eCe þsJeCes nes³e.“ DeeHeÊeer®es JeieeakeÀjCe DeeHeCeeme Heg{erue
ÒeceeCes Henelee ³esles. DeeHeÊeer JeieeakeÀjCe oesve ÒekeÀejele efJeYeeielee ³esles.munotes.in

Page 58

581) vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer :
³ee DeeHeÊeer Òek eÀejeceO³es, OejCeerkebÀHe, JeeoU, DeefleJe=äer, oj[ keÀesmeUCes, lmegveeceer,
ogueeìe, meeLeer®es Deepeej Fl³eeoer ³esleele.
2) ceeveJeefveefce&l e DeeHeÊeer :
Deeie, pewefJekeÀ ³eg×, jemee³eefvekeÀ ³eg×, peeefle³e obieueer, yee@cyemHeÀesì, ie@me ieUleer,
DeCegTpee&, Fceejle keÀesmeUCes, onMeleJeeo Fl³eeoer DeeHeÊeer ÒekeÀej ³ee DeeHeÊeerceO³es ³esleele.
DeeHelkeÀeueerve efve³eespeve ®e¬eÀë
DeeHe lkeÀeueerve J³eJemLeeHeve ®e¬eÀ
DeeHelkeÀeueerve efve³eespeve ®e¬eÀeleerue ÒecegKe Debies Heg{erue ÒeceeCes mHeä keÀjlee ³esleerue.
1) ÒeefleyebOeve :
³ee IeìkeÀeleerue meJe& ke=Àleer ³ee DeeHeÊeer ìekeÀC³ee®³ee efoMesves DeeKeu³ee peeleele, lemes®e
DeeHeÊeer Ie[u³eeme l³ee®es HeefjCeece keÀceerle keÀceer keÀmes nesleerue, ³ee efoMesvesner efve³eespeve kesÀues peeles.
2) efJecees®eve :
³ee efJeYeeieeleerue meJe& ke=Àleer DeMee leNnsves DeeKeuesu³ee Demeleele keÀer ³esTve iesuesu³ee
DeeHeÊeer®ee keÀceerle keÀceer HeefjCeece osMeeJej Je ueeskeÀebJej nesF&ue. Heeref[leeb®³ee neueDeHesäe keÀceer keÀjCes.
3) meppelee :
³ee ceO³es Demes DeeKeCeer kesÀueer peeles keÀer, keÀesCel³eener DeeHeÊeeruee lJejerle Je ÒeYeeJeer Òeeflemeeo
Ðee³euee Meemeve / ÒeMeemeve, p evelee Je J³ekeÌleer le³eej nesleerue.munotes.in

Page 59

594) DeeHeÊeer®ee DeeIeele :
³ee ®e¬eÀeleerue ³ee ìHH³ee®es veeJe®e meJe& ieesäerb®ee Kegueemee keÀjles. p³ee JesUsme DeeHeÊeer
keÀesmeUles leer JesU cnCepes®e DeeHeÊeer®ee DeeIeele. DeeHeÊeer J³eJemLeeHeve ®e¬eÀeleerue ³ee ìHH³ee®es
DeefmlelJe®e ³ee ieesäer®eer melele DeeþJeCe keÀªve osles keÀer DeeIeelee®eer leerJe´lee Òel³eskeÀ DeeHeÊeerceO³es
JesieJesieUer Demeles Je leer l³ee l³ee DeeHeÊeer®³ee leerJe´les®³ee meeHes#e®e Demeles. ³ee ìHH³eeJej®e yeekeÀer®es meJe&
J³eJemLeeHeve DeJeuebyetve Demeles.
5) Òeeflemeeo :
DeeIeeleeuee Òeeflemeeo ne DeeIeele nesC³eeHetJeea Je Peeu³eeveblej leelkeÀeU ÐeeJee®e ueeielees.
HeÀkeÌle ceeb[Ceer®³ee mees³eermeeþer ³ee ®e¬eÀele lees DeeHeÊeer®³ee DeeIeelee®³ee ìHH³eeveblej ueies®e®e þ sJeuesuee
Deens. keÀejCe ner®e DeMeer JesU Demeles keÀer Pee[tve meeN³ee Òeeflemeeo ³eb$eCee keÀeceeuee ueeieleele. ³ee
ìHH³eeuee DeeHelkeÀeueerve Òeeflemeeo Demesner mebyeesOeues peeles. ne ìHHee ns®e oMe&Jelees keÀer, DeeHeÊeer®es
efJecees®eve DeeefCe ef veJeejCe ueJekeÀjele ueJekeÀj nesC³eekeÀjlee DeeHelkeÀeueerve GHee³e, efveJeejCe DeLeJee
HegveJe&meveekeÀjlee DeJeuebyeues peeleele. DeeHeÊeer®³ee leerJe´lesJejleer Òeeflemeeo DeJeuebyetve Demelees. cnCepes®e
leerJe´lee DeefOekeÀ Demesue lej JesUÒemebieer Meemeve DeeCeeryeeCeer eEkeÀJee ³eg× me¢M³e HeefjefmLeleer cnCetve
peenerj keÀjles Je ³eg× HeeleUerJej ÒeeflemeeoelcekeÀ GHee³ee®es Dee³eespeve kesÀues peeles.
6) Hegve©lLeeve / efJekeÀeme :
DeeHeÊeer ³esTve iesu³eeveblej MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ DeeO eej osCes, megjef#ele mLeUer nueJetve
ÒeLeceesHe®eej Je l³eebvee GYeejer JeeìC³eemeeþer efoueemee osCes, l³eeb®³ee leelHegjl³ee iejpee YeeieJeCes,
Oecee&oe³e mebmLee, Je=×eÞece, ceefnueeÞece, DeveeLeeÞece F. yeeyele ceeefnlee ieesUe keÀªve efle®ee GHe³ees ie
DeeHeÊeerveblej mebkeÀìûemleebvee DeeOeej osC³eemeeþer nesT MekeÀlees.
7) ÒeefleMeesOeve :
MeesOeve cnCepes ®egkeÀeb®eer og©mleer keÀjCes. DeeHeCe kesÀuesu³ee keÀeceele p³ee keÀener $egìer
jeefnu³ee, l³ee®ee SkeÀef$eleHeCes efJe®eej efJeveerce³e keÀjCe s, DeeJeM³ekeÀ l³ee megOeejCee keÀjCes.
DeeHelkeÀeueerve efve³eespevee®es DeeJeM³ekeÀ IeìkeÀë
keÀesCel³eener DeeHelkeÀeueerve ³eespeves®es JewefMeäîes ns®e Demeles keÀer l³eele ueJeef®ekeÀlee DemeCes ne
l³ee®ee mJeYeeJeefJeMes³eMe Demeles. lejerner keÀesCeleerner ³eespevee meJe&meeOeejCeHeCes Heg{erue IeìkeÀ efJe®eejele Iesleu³eeefMeJee³e HetCe&
nesT MekeÀle veener.
1) GefÎäeceOeerue HeejoMe&keÀlee (Clarity of Aim) :
keÀesCel³eener DeeHelkeÀeueerve ³eespeves®es GefÎä ns®e Demeues Heeefnpes keÀer, ³eespeves®³ee
DebceueyepeeJeCeercegUs DeeHelkeÀeueerve efJecees®eve keÀe³ee&le Je efveJeejCe keÀe³ee&le MeerIe´ieleerves keÀceerle keÀceer
neveer þsJetve efJecees®eve Je efveJeejCe keÀe³e& meHeÀue keÀjCes DeeHeÊeerle keÀece keÀjleevee ceePeer peyeeyeoejer,
keÀle&J³e ³ee®eer peeCeerJe DeeefCe DeeJeM³ekeÀ les ÒeefMe#eCe DemeCes iejpes®es Deens.munotes.in

Page 60

602) JeemleefJekeÀlee (Realism):
DeeHelkeÀeueerve ³eespeves®es efve³eespeve n s JeemleJelesuee Oe©ve®e keÀjeJes ueeieles. keÀejCe l³eeJej
l³eemeeþer®es He³ee&³e Je He³ee&³eer ³eespeveeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes Meke̳e nesles. JeemleJeles®³ee
¢äerkeÀesveeletve DeeHeÊeer®eer leerJe´lee Je efle®es cetu³eceeHeve DeeefCe l³eemeeþe r³eespeeJe³ee®es GHee³e Je
DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer meeOevemeecegûeer®eer GHeueyOelee ³ee®eener efJe®eej nesCes DeeJeM³ekeÀ þjles. SKeeos
keÀece ogmeN³ee J³ekeÌleerkeÀ[tve keÀjJetve I³ee³e®es Demeu³eeme leMeer®e peyeeyeoejer IesCeejer DeeefCe
Kee$eeruee³ek eÀ J³ekeÌleer Deens vee ³ee®eer Keyejoejer IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
3) ³eespeves®³ee efJeefJeOe Heeleȳee (Level of planning):
DeeHelkeÀeueerve ³eespevee ner efvejefvejeȳee leerJe´les®³ee DeeHeÊeermeeþer Je J³eeHleermeeþer DeeKeeJeer
ueeieles. cnCepes p emes keÀer íesìîee DeeHeÊeermeeþer, ceO³ece Òeleer®³ee DeeHeÊeermeeþer Je DeefleleerJe´
DeeHeÊeermeeþer. Goe. SKeeÐee Jemeenleer®³ee, efpeu¿ee®³ee, jep³ee®³ee DeeefCe osMee®³ee HeeleUerJej efJeefJeOe
Debieeb®ee efJe®eej keÀ©ve DeeKeuesu³ee ³eespevee.
4) u eJeef®ekeÀlee (Flexibility):
keÀesCel³eener oesve DeeHeÊeer meejK³ee vemeleele. DeeHeÊeer pesJne keÀesmeUles lesJne leer®eer leerJe´lee
ner l³ee ÒeosMeeleerue ueeskeÀmebK³es®³ee IevelesJej lemes®e YeewieesefuekeÀ j®evesJej DeJeuebyetve Demeles. DeMee
JesUsme efJecees®eve Je efveJeejCe keÀe³ee&me leelkeÀeU Òeeflemeeo osC³eekeÀefjlee ³eespevesceO³es DeeJeM³ekeÀ les yeoue
JesUesJesUer keÀjCes menpe meeO³e nesC³eemeeþer DeefOekeÀejeb®es efJekeWÀêerkeÀjCe keÀ©ve ³eespeves®eer ÒeYeeJeer
DebceueyepeeJeCeer keÀjCes Meke̳e nesles.
5) megmet$elee ( Co-ordination):
DeeHelkeÀeueerve ³eespeves®es cetueYetle JewefMeäîe ns®e Deens keÀer, ³eespeves®³ee DeeKeCeerHeemetve
DebceueyepeeJeCeerHe³e¥le meJe& HeeleȳeebJej DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer megmet$elee lemes®e He³ee&³eeuee G HeueyOe
Demeuesu³ee meeOevemeecegûeer®eer GHeueyOelee Je MeerIe´lesves peceJeepeceJe ³eemeeþer ³eespeves®³ee DeeKeCeerceO³es®e
megmet$elee jeKeC³eemeeþer DeefOekeÀejeb®³ee efJekeWÀêerkeÀjCee®ee efJe®eej nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
6) peyeeyeoejer®eer peeCee rJe(Feeling of Responsibility):
DebceueyepeeJeCeer keÀjle Demeleevee efJecees®evekeÀe³ee&le keÀecee®eer efJeYeeieCeer Je l³eemeeþer
DeeJeM³ekeÀ Demeuesues DeefOekeÀej DeeefCe keÀle&J³e ns megmHeäHeCes DeeKeues iesues Heeefnpes. leodveblej
DebceueyepeeJeCe er®es JesUer l³eevegmeej keÀe³e& Heej He[ues keÀer veener ³eeyeeyele DeeJeM³ekeÀ Demeuesues Heefj#eCe
³eeyeeyele efJe®eej keÀjCes Je l³eevegmeej®e DeeKeCeer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
7) DebceueyepeeJeCeer®eer megueYelee (Ease of use):
³eespevee DeeKele evee DebceueyepeeJeCeerleerue megueYelee lemes®e efle®eer ef¬eÀ³eeMeeruelee leHeemeCes
DeeJeM³ekeÀ Demeles. pesCeskeÀ©ve DebceueyepeeJeCeer keÀ©ve efJevee De[LeUe efJecees®evekeÀe³e& lemes®e efveJeejCe
keÀe³e& Jesieele keÀjlee ³esF&ue. DeeHeÊeer efveJeejCe e®ee DeejeKe[e mecepee³euee meesHee DeeefCe Debceueele
DeeCee³euee megìmegìerle Demeuee cnCepes keÀesCeleerner De[®eCe GYeer jenCeej veener.munotes.in

Page 61

61DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) DeeHelkeÀeueerve efve³eespeve ®e¬eÀ mHeä keÀje.
2)DeeHelkeÀeefueve efve³eespeve e®es IeìkeÀ mHeä keÀje.
4.3.1 DeeHeÊeer HetJe&le³eejer (DISASTERS PREPAREDNESS) :
DeeHeÊeerceO³es HetJe&le³eejer ³eespevee HeÀej cenÊJee®eer Deens. ³ee ³eespevee DeuHe Je oerIe& keÀeueerve
Demeleele. ³eele mebIeìvee®es GÎsMe, DeeHeÊeerceO³es meecees js peeC³ee®eer ©HejsKee, HetJe&le³eejer Òeef¬eÀ³ee,
me®eslekeÀ J³eJemLee, ³eespevee Debceueele DeeCeCes, DeeHeueer ÒeefMe#eCe DeeefCe pevepeeie=leer Fl³eeoer ieesäer
³esleele. HetJe&le³eejer leerve ÒekeÀejeves Henelee ³esles.
1) ue#³eesvcegKeer HetJe&le³e ejer
2) keÀe³eexvcegKeer HetJe&le³eejer
3) DeeHeÊeervcegKeer HetJe&le³eejer
1) ue#³eesvcegKeer HetJe&le³eejer :
HetJe&le³eejer ³eespevee ue#³eeJej DeJeuebyetve Demeles. Goe. mebJesoveMeerue ûegHe, ðeer³ee, cegues DeeefCe
Je=×ebmeeþer ³eespevee JesieUer De meles. peveeJejebmeeþer ³eespevee JesieUer Demeles. lemes®e mJeemL³emesJee
³eespevee, efjmkeÀ efj[keÌMeve HetJe&le³eejer ³eespevee, pevepeeie=leer efvecee&Ce ³eespevee Fl³eeoer.
2) keÀe³eexvcegKeer HetJe&le³eejer :
DeeHeÊeer®ee Fefleneme, mecegoe³e HetJe& le³eejer ³eespevee, ûeece DeeHeÊeer Meceve ³eespevee, ÒeYeeefJele
#es$eele veerkeÀmeve ³eespevee, DeeHeÊeer ÒeyebOeve ìerce®es mebIeìve le³eej keÀjCes l³eeceO³es HetJe&met®evee ìerce,
efveJeeje ìerce, mJe®ílee ìerce, ÒeLeceesHe®eej ìerce, meuueeieej ìerce, jenle ìerce F.
3) DeeHeÊeervcegKeer HetJe&le³eejer :
³eeceO³es Dej®eveelcekeÀ Je j®eveelcekeÀ HetJe&le³eejer DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
De) Dej®eveelcekeÀ HetJe&le³eejer:
ÒeMeemeefvekeÀ DeeefCe efve³eb$eCe efve³ece, efJecee ³eespevee, ceeefnleer, efMe #eCe DeeefCe ÒeefMe#eCe,
mecegoe³e keÀe³e&keÀlex, HetJe&met®evee Òeefleef¬eÀ³ee, pevepeeie=leer Fl³eeoer IeìkeÀ ³esleele.
ye) j®eveelcekeÀ HetJe&le³eejer:
ns GHee³e Deûemeef¬eÀ³e DeeefCe Òeefleef¬eÀ³eeMeerue Demeleele. DeeHeÊeer®ee og<ÒeYeeJe LeebyeC³eem eeþer ns
GHee³e kesÀues peeleele. DeeHeÊeer ÒeceeCes ns GHee³e JesieJesieUs Demeleele.munotes.in

Page 62

624.4. 2DeeHeÊeer HetJe&le³eejer®es mlej :
DeeHeÊeer HetJe&le³eejer®es mlej DeeHeDeeHeu³ee HeeleUerJej keÀece keÀjleele. DeeHeÊeer HetJe&le³eejer®es
mlej Heg{erue ÒeceeCe sD e e n s l e .
1) jeä^er³e DeeHeÊeer efveJeejCe mebIeìvee :
³eeceO³es mJeleb$e DeeHeÊeer efveJeejCe mebIeìvee GYeejCes, Hewmee GHeueyOe keÀ©ve osCes, keÀe³eosMeerj
De[®eCeer mees[Jetve efveJeejCeeleerue De[LeUs otj keÀjCes, meeOevemeeceûeer GYee©ve JeeìHe keÀ jCes, efveJeejCe
keÀe³ee&le menYeeieer nesCeeN³eebvee efMe#eCe osCes, mebHeke&À ³eb$eCee keÀe³ee&eqvJele keÀjCes, mebyebefOele jep³eebvee HetJe&
met®evee osCes, HetJe&met®eves®³ee ³eb$eCee efveef½ele keÀjCes, DeeHeÊeerHetJe& le³eejer keÀjCes Fl³eeoeR®ee me ceeJesMe
neslees.
2) jep³e efve³eb$eCe ÒeeefOekeÀjCe :
³eeceO³es mJeleb$e mebIeìve GYeejCes, efveOeer®es leelkeÀeU JeeìHe keÀjCes, DeeHeÊeer efveJeejCee®es
efMe#eCe osCes, meeOevemeeceûeer GYeeªve DeeHeÊeer®³ee peeieer HeeþJeCes, jeä^er³e keÀ#ee®³ee efve³ eb$eCeeKeeueer
keÀe³eosMeerj keÀe³e&He×leer efvecee&Ce keÀjCes, HetJe&met®eves®³ee ³eb$eCee efveef½ele keÀjCes, DeeHeÊeer®es efJeMueskeÀ©ve OeeskeÀe DeepeceeJeCes, efveJeejCee®³ee DeveskeÀ He³ee&³eeletve ³eesi³e He³ee&³e efveJe[Ces, jeä^er³e mebIeìvee Je
efpeune efve³eb$eCe keWÀês ³eeb®³eeMeer mecevJe³e meeOeCes, JesUesJesUer HeenCeer keÀ©ve DeÐe³eeJele ceeefnleer Je
DeekeÀ[sJeejer®³ee veeWoer þsJeCes, keÀejKeeves Je Dev³e mebIeìvee Fl³eeoerMeer mecevJe³e meeOeCes Fl³eeoer keÀeces
kesÀueer peeleele.
3) efpeune efve³eb$eCe ÒeeefOekeÀjCe :
³eeceO³es efpeune Je leeuegkeÀe HeeleUerJej DeeHeÊeer efveJeejCee®eer ³eespevee yeveJeCes, DeeHeÊeer
efJeMuesDeMeemekeÀer³e mJe³ebmesJeer mebmLeeMeer mebHeke&À meeOeCes, meeOevemeeceûeer HeeþJeCes, mebHeke&À meeOeCes, megmeppe
þsJeCes, ceeefnleer Je DeekeÀ[sJeejer DeÐe³eeJele keÀ©ve IesCes, mJe³ebmesJekeÀeb®es ieì yeveJeCes, DeeHeÊeer
efveJeejCee®es efMe#eCe m eJee¥vee osCes, DeeHeÊeer efJeFl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees.
4) mLeeefvekeÀ ÒeMeemeve megìkeÀe Je ceole keWÀê mJe³ebmesJekeÀ Je DeMeemekeÀer³e mebIeìvee :
³eeceO³es J³eeqkeÌleiele Je m eecegoeef³ekeÀ HeeleUerJej DeeHeÊeer efveJeejCee®es efMe#eCe osCes, mJe³ebmesJeer
ceole ieì yeveJeCes, l³eeb®ee lenmeerue keÀe³ee&ue³eeMeer mebHeke&À þsJeCes, megìkeÀe Je ceoleermeeþer DeeJeM³ekeÀ leer
meeOevemeecegûeer peJeU þsJeCes, DeeHeÊeer efveJeejCee meeþer Jee@[&ve®eer efve³egkeÌleer keÀjCes, Oeeske̳ee®es FMeejs
osCeeN³ee ³eb$eCeeb®eer ceeefnleer IesCes Je DeeHeÊeer efveJeejCe keÀe³e&¬eÀce yeveJeCes, megjef#elelee ³eb$eCee ÒeYeeJeer
yeveJeCes, efveJeejCee®es keÀe³e&¬eÀce DeÐe³eeJele yeveJetve l³eeceO ³es efJeefJeOe mebIeìvee, mebmLee, keÀejKeev³eeb®ee
meceeJesMe keÀªve IesCes Fl³eeoeR®ee
meceeJesMe neslees.
4.4. 3DeeHeÊeer HetJe&le³eejer :
DeeHeÊeer®³ee HetJe& le³eejermeeþer Òel³eskeÀeuee®e Òe³elve keÀjeJes ueeieleele. keÀejCe DeeHeÊeer®³ee
mebkeÀìeue e leeW[ Ðee³e®es Demeles. J³ekeÌleer, kegÀìgbyes DeeefCe mecegoe³e Demes JesieJesieUs Jeie& ³eeyeeyele le³eejer
keÀ© MekeÀleele. ner le³eejer Heg{erueÒeceeCes þsJeeJeer ueeieles.munotes.in

Page 63

631) J³eeqkeÌleiele HetJe&le³eejer :
DeeHeCe peieues®e Heeefnpes DeMeer ÒesjCee Òel³eskeÀepeJeU®e Demeles. Hejbleg Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®eer
MeejerefjkeÀ, yeewef×keÀ keÀe³e&#ecelee efYeVe Demeles. Òel³eskeÀe®eer Jew®eeefjkeÀ HeeleUer ner JesieJesieUer Demeles.
l³eecegUs meJee¥vee®e leelkeÀeU Je efyeve®etkeÀ efveCe&³e IesTve Jesieeves ke=Àleer keÀjlee ³esF&ue®e Demes veener.
Òel³eskeÀeuee DeeHeÊeer J³eJemLeeHeveeyeeyele peeie©keÀlee Demeueer Heeefnpes, ÒeefleyebOekeÀ ceeiee&®ee DeJeuebye,
ÒeLeceesHe®eej, DeeqiveMeceve, ueeskeÀeb®es mLeueeblej, mJele:®ee ye®eeJe keÀjCes, Fl³eeoer®es efMe #eCe Iesleues
Heeefnpes. Iejeyeensj He[leevee DeesUKeHe$e, mebHetCe& veeJe, HeÊee, jkeÌleieì, HeÀesve vebyej (veelesJeeF&keÀ
³eeb®es) F. yejesyej DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
2) kegÀìgbyee®eer HetJe&le³eejer :
Iej yeebOeleevee eEkeÀJee Kejsoer keÀjleevee le s DeeHeÊeerceO³es megjef#ele Deens keÀe les HeneCes.
keÀeieoHe$es, jesKe jkeÌkeÀce, DeewefmeueW[j®eer veUer, FuesefkeÌì^keÀ efHeÀeEìipe JesUesJesUer leHeemetve IesCes, Mespe ejer, veeleueie, Heesueerme mìsMeve,
DeeqiveMeceve, ©iCeeue³es ³eeb®es HeÊes Je HeÀesve vebyej peJeU þsJeeJeerle.
3) ie=nmebkegÀues (meesmee³eìer) :
Heefjmeje®³ee megjef#elelesmeeþer ³eesi³e efMe#eCe Iesleuesues Jee@®eceve þsJeCes. meJe& le©Ce cegueebveer
SkeÀ$e ³esTve DeeHeÊeerieì, efveJeejCe ieì le³eej keÀjeJee. DeeHeues HeÀesve vebyej SkeÀceskeÀebvee ÐeeJesle.
Oeeske̳ee®ee FMeeje osCeeje YeeWiee ceO³eJeleea efþkeÀeCeer yemeJeeJee. Fl³eeoer ieesäer keÀjeJ³eele.
4) DeeHeÊeer HetJe&efve³eespeveeceO³es ³e esi³e les ÒeefMe#eCe efoues Heeefnpes. Oeeske̳ee®eer mebYeeJ³elee keÀceer
keÀjC³eemeeþer keÀe³e&#ecelesle Jee{ keÀjCes. Meemeveeves ÒeefMeef#ele mJe³ebmesJekeÀ le³eej keÀjCes.
5) DeeHeÊeerceO³es ueeieCeeje DeVe HegjJeþe, ³eb$emeecegûeer Goe. ye@ìjer, oes jer, js[erDees Fl³eeoer ³eeb®ee
meeþe keÀjCes eEkeÀJee Iejele DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. keÀceerle keÀceer leerve les ®eej efoJeme KeeÐe HeoeLe& Je
HeeCeer DeeHeu³ee peJeU Demeues Heeefnpes.
³ee meJe& yeeyeerJe©ve Demes efometve ³esles keÀer DeeHeÊeer efv eJeejCeeHes#ee ÒeefleyebOeeJej®e peemle Yej
osC³ee®eer iejpe Deens. HegjsMeer Keyejoejer Iesleueer keÀer vegkeÀmeeve Je ÒeeCeneveer ìeUlee ³esles. DeeHeÊeer
efveJeejCe Je HegveJe&meve ³eebJej Yejcemeeþ Ke®e& keÀjC³eeSsJepeer DeeHeÊeer ÒeefleyebOekeÀ ceeiee &le kesÀuesueer
ce³ee&efole iegbleJeCetkeÀ ner DeefOekeÀ met%eHeCee®eer þjles.
4.3.4 ceole keÀe³e& :
keÀesCel³eener DeeHeÊeer®es DeveskeÀ ÒekeÀej®es HeefjCeece Dee{Utve ³esleele. ce=l³et Dees{JeCes, peKeceer
nesCes, ceeueceÊee veä nesCes, HeerkesÀ veä ne sCes, peefceveer®eer OetHe nesTve keÀme keÀceer nesCes, Deepeej,
jesiejeF&, oie[ceeleer®es ef{ieejs, ef®eKeue F. efJe®eejele I³eeJes ueeieleele. DeeHeÊeer ns mejkeÀej DeeefCe
pevelee ³eeb®³ee ¢äerves Òe®eb[ ceesþs DeeJneve Demeles Je les HesueeJes®e ueeiel es. meenefpekeÀ®e meJe& ÒekeÀej®eer
keÀejJeeF& keÀ©ve DeeHeÊeerletve osMeeuee yeensj keÀe{C³ee®eer Je ueeskeÀeb®es peerJeve Je peerJe HetJe&Jele yeveJeC³ee®eer
peyeeyeoejer ner meJee¥®eer®e Demeles. ceolekeÀe³e& nener peyeeyeoejer®ee cenÊJee®ee Yeeie Deens .` c e o l ek e À e ³ e & '
³ee MeyoÒe³eesiee®³ee J³eeK³esvegmeej `pevepeerJeve HetJeea®³ee meeceev³e HeeleUeruee DeeCeC³eemeeþer nesCeejer
megefve³eesefpele DeLeJee lelkeÀeU mJe©Heele kesÀuesueer Òel³eskeÀ ke=Àleer'. leelkeÀeU DeeJeM³ekeÀ leermunotes.in

Page 64

64meeOevemeeceûeer Hegj efJeCes, DeeHeodûemleeb®es mLeueeblej Je efveJeeN³ee®eer J³eJemLee keÀjCes, l³eeb®es HegveJe&meve
keÀjCes, veJeerve Iejs yeebOeCes, DeeJeM³ekeÀ l³ee mees³eermegefJeOee efvecee&Ce keÀjCes Fl³eeoer DeveskeÀ ÒekeÀej®eer keÀe³ex
ceole keÀe³ee&le meceeefJeä nes leele. megìkesÀ®³ee keÀe³ee&ÒeceeCes®e ceole keÀe³ee&lener megmebielelee ³esC³eemeeþer Je
keÀe³e&#ecelee Jee{JeC³eemeeþer l³ee®eerner He×leMeerj ³eespevee DeeKetve efle®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjeJeer
ueeieles.
ceolekeÀe³e& ner SkeÀ ÒekeÀej®eer Òeef¬eÀ³e e®e Demeles. DeeHeÊeer®eer HetJe&met®evee efceUlee#eCeer®e ³ee
Òeef¬eÀ³es®ee DeejbYe neslees Je ye®eeJe DeeefCe megìkesÀyejesyej®e ceolekeÀe³e&ner Òel³e#eele kesÀues peeles. cee$e
ye®eeJee®es keÀe³e& keÀener efoJemeele®e HetCe& nesles. Hejbleg ceoleer®es k eÀe³e& cee$e Heg{sner DeefOekeÀ keÀeU ®eeuet
þsJeeJes ueeieles. ne keÀeueeJeOeer DeeHeÊeerves Peeuesu³ee neveer®es SketÀCe ÒeceeCe DeeefCe pevepeerJeve HetJe&Jele
nesC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ leer HeefjefmLeleer efvecee&Ce keÀjCes ³ee IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demelees. lemes®e Òel³eskeÀ
DeeHeÊeerceO³es nesCeejs vegkeÀmeeve ns JesieJesieȳee ÒekeÀej®es Demeu³eeves ceolekeÀe³ee&®es mJe©Hener JesieJesieUs
jneles. Goe. ogvemeles. l³eeb®es l³ee efþkeÀeCeer mLeueeblej Peeu³eecegUs efveJeeN³ee®eer J³eJemLee keÀjCes, l³eebvee DeeefLe&keÀ
ceole, efMeOee Fl³eeoer osCes, efHeC³ee®³ee HeeC³ee®eer J³eJemLee keÀjCes. lej YetkebÀHe, lmegveeceer Je
JeeoUemeejK³ee DeeHeÊeerceO³es yeN³ ee®e ÒekeÀej®eer ceole DeeefCe leerner yejs®e efoJemeebHe³e¥le keÀjCes iejpes®eer
Demeles. leelkeÀeU mJe©Hee®eer ceole yengleskeÀ JesUe efceUle®e Demeles. Hejbleg keÀe³ece mJe©He,
HegveJe&meveemeeþer®eer ceole ner mejkeÀejer ³eb$eCee efkeÀleer keÀe³e&#ece Deens ³eeJej DeJeuebyetve Demeles. yejs®eJesUe
Demes efometve ³esles keÀer keÀener efþkeÀeCeer iejpesHes#ee peemle ÒeceeCeele ceole Heesn®eles lej keÀener efþkeÀeCeer
HegjsMeer ceole Heesnes®ele®e veener.
ceolekeÀe³ee&®eer DebceueyepeeJeCeer:
DeeHeÊeer®ee r HetJe&met®evee efceUeu³eeJej eEkeÀJee Òel³e#e DeeHeÊeer Dees{Jeu³eeJej efpeune
HeeleUerJejerue efve³eb$eCe keWÀêeceeHe&Àle Keeueerue keÀe³ex kesÀueer peeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
1) ceveg<³eyeU Je meeOevemeecegûeer HeeþJeCes :
DeeOeer þju³eeÒeceeCes efJeef JeOe keÀce&®eejer, mebIeìveeb®es keÀe³exkeÀlex, mJe³ebmesJekeÀ, JewÐekeÀer³e HeLekesÀ,
mewv³eoueeleerue peJeeve Fl³eeoer ueeskeÀebvee efve³eb$eCe kesÀbêele leele[erves yeesueeJetve ³eesi³e l³ee met®evee Je
meeOevemeeceûeer osTve DeeHeÊeer®³ee efþkeÀeCeer H eeþJeues peeJes.
2) mLeueeblej :
DeeHeodûemleebvee DeeHeÊeer®³ee efþkeÀeCeerntve ceole efMeefyejele HetJe& efve³eespeveeÒeceeCes mLeueeblejerle
kesÀues peeJes. l³eemeeþer Jeenveeb®eer mees³e keÀjC³eele ³eeJeer.
3) ceole efMeefyejs :
³eeb®es mebIeìve Deee fCe J³eJemLeeHeve ns l³eeyeeyeleerle veeJe ueewefkeÀkeÀ DemeCeeN³ee DeMeemekeÀer³e
mebmLee Je mebIeìveebkeÀ[s meesHeJeues peeJes. l³ee efpeune eEkeÀJee leeuegkeÀe HeeleUerJej mecevJe³e efve³egkeÌle keÀ©
MekeÀleele. l³eeb®³eeceeHe&Àle meb¬eÀceCe Je ceole ef Meefyeje®eer leelkeÀeU GYeejCeer kesÀueer peeJeer.
4) DeeHeÊeerefJelep%eeb®eer efve³egkeÌleer keÀ©ve l³ee ieìebceeHe&Àle DeeHeÊeerveblej 24 leemeeb®³ee Deele DeeHeÊeer®eer
leerJe´lee Peeuesueer neveer, ceole keÀe³ee&®eer DeeJeM³ekeÀlee Fl³eeoer cegÐeeb®³ee Devegiejpes®es Deens.munotes.in

Page 65

655) HegveJe&meve DeeefCe Hegvej&®evee :
DeeHeodûemleebvee ceole efMeefyejele DeeCeu³eeveblej ueies®e®e ceole keÀe³e& meg© Jne³euee nJes.
HeeþesHeeþ l³eeb®es HegveJe&meve Je DeeHeÊ eer®³ee efþkeÀeCee®eer Hegvej&®evee ³eeyeeyele neue®eeueer meg© keÀjCes
iejpes®es þjles. l³ee meboYee&le Heg{erue IeìkeÀ cenÊJee®es Deensle.
De) DebMele: He[Pe[ Peeuesu³ee Iejeb®eer og©mleer, HetCe& keÀesmeUuesu³ee Fceejleer®eer Hegvne yeebOeCeer keÀjCes.
³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ l³ee mees³eermegefJeOee, ceveg<³eyeU ns jep³e MeemeveeceeHe&Àle HegjJeues peeJes.
ye) ce=le, peKeceer ³eeb®³ee meboYee&le ³eesi³e leer vegkeÀmeeve YejHeeF& efoueer peeCes. Iej og©mleermeeþer DeeefLe&keÀ
ceole efoueer peeCes. lemes®e GHepeerefJekesÀmeeþer Hegvne J³eJemee³e keÀjC³eemeeþer meJeueleer®³ee J³eepeojeves
keÀpex efoueer peeJeerle. ns ner jep³e MeemeveeceeHe&Àle kesÀues peeJes.
keÀ) GodOJemle peeies®eer meeHeÀmeHeÀeF& keÀªve jmles le³eej keÀjCes, Hetue og©mle keÀjCes. je[eje s[e
neueJeuee peeCes Je l³ee efþkeÀeCee®ee Flej YeeieebMeer Flej ieeJeebMeer ueJekeÀjele ueJekeÀj mebHeke&À ÒemLeeefHele
kesÀuee peeCes. ner peyeeyeoejer Meemevee®³ee yeebOekeÀece efJeYeeiee®eer®e Deens.
Ke) ceole keÀe³ee&le menYeeieer Peeuesu³ee mebmLeev ee l³eebveer JeeHejuesu³ee mJele:®³ee meeOevemeeceûeer®es ³eesi³e
les cetu³e Je Yee[s efoues peeJes.
ie) Heefjmejeleerue MeeUe ueJekeÀjele ueJekeÀj meg© kesÀu³ee peeJ³eele. l³eemeeþer Meemeveeves MeeUebvee
Devegoeve ÐeeJes.
Ie) Meemeve³eb$eCeskeÀ[tve Dee Heodûemle kegÀìgbyeebvee leelkeÀeU DeesUKeHe$es, jsMeve keÀe[&, efJeefJeOe ÒeceeCeHe$es
³eebmeejK³ee omleeSsJepee®³ee ogmeN³ee Òeleer GHeueyOe keÀªve ÐeeJeele. ³eeyeeyele ³eesi³e leer íeveveer keÀ©ve
Kee$eer ke˩ve Iesleueer peeJeer.
DeeHeueer Òeieleer le Heemee
1) DeeHeÊeer ceole keÀe³e& mHeä keÀje.
efveOeer®es efJekeWÀêerkeÀjCe :
DeeHeÊeer®³ee Òemebieer Hewmee ne meJee&le cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. l³eecegUs meeOevemeeceûeer Kejsoer
keÀjlee ³esles. Jesleve osTve cepetjebkeÀ[tve keÀece keÀ©ve Ieslee ³ esles. leLeeefHe HewMee®³ee meboYee&le
iewjJ³eJenejeb®ee OeeskeÀe Demeu³eeves Ke®e& efJeefceleeruee DeeHeÊeer efveJeejCe efveOeer ne jeä^er³e HeeleUerJej Deens. l³eecegUs mebceleer DeeefCe HewMee® es Òel³e#e
JeeìHe ³eebceO³es KetHe®e keÀeueeJeOeer peelees. ns ìeUC³eemeeþer DeeHeÊeerefveOeer®es efJekeWÀêerkeÀjCe Jne³euee nJes.
keWÀê, jep³e, efpeune DeeefCe leeuegke̳ee®³ee HeeleUerJej efveOeer þsJeC³ee®eer Je iejpesvegmeej Ke®e& keÀjC³ee®eer
J³eJemLe ekeÀje³euee nJeer. lemes®e GHeueyOe efveOeer Hegjsmee vemeu³eeme leelkeÀeU Jej®³ee HeeleUerJejeruemunotes.in

Page 66

66efveOeer GHeueyOe Jne³euee nJee. efJeuebyeecegUs vegkeÀmeeve nesles. DeeHeÊeer®³eeJesUer oj[ keÀesmeUCes, Hetue
Jeentve peeCes, peefceve Ke®eCes Fl³eeoer Òe keÀej nesleele. l³eeJesUer keWÀê Je jep³eekeÀ[tve Deeuesuee efveOeer
leeuegkeÀe HeeleUerJej ueJekeÀj efceUle veener.
HewMee®ee og©He³eesie nesT ve³es ³eeyeeyele ner keÀeìskeÀesj Òeef¬eÀ³ee þsJeeJeer®e ueeieles. Dev³eLee
efyenej jep³eeleerue DeHeÀjeleHeÀje r®es GoenjCe ueeskeÀebmeceesj ³esles. leLeeefHe Òel³eskeÀ efþkeÀeCeer ns Ie[ues®e
Demes veener. JesUsJej Hewmee ve efceUeu³eeves ceeueceÊes®es vegkeÀmeeve Je ÒeeCeneveer DeefOekeÀ nesles ns ner O³eevele
I³ee³euee nJes. meesH³ee efnMeesyeHe×leer®ee DeJeueby e keÀ©ve Je mLeeefvekeÀ HeeleUerJejerue efve³eb$eCe ÒeYeeJeer
keÀ©ve HewMee®ee og©He³eesie ìeUlee ³eslees. ceole keÀe³ee&®ee DeejbYe ner peueoieleerves neslees.
4.3.5 HegveJe&meve ceeveJeer ¢äerkeÀesve :
DeeHeÊeerle meeHe[uesu³ee ueeskeÀeb®es HegveJe&meve keÀjCes, l³eebvee ceole keÀjCes ne DeeHeÊeer
J³eJemLeeHeve keÀe³ee&®ee SkeÀ cenÊJee®ee Yeeie Deens. vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer®eer PeU Heesnes®euesu³ee ueeskeÀeb®es
ceesþîee ÒeceeCeeJej vegkeÀmeeve Peeuesues Demeles. l³eebvee KetHe keÀener meesmeeJes ueeieue suesDemeles, cnCetve
l³eeb®es leele[erves HegveJe&meve keÀjCes cenÊJee®es þjles. DeeHeodûemleebvee efoueemee osC³eeyejesyej®e l³eeb®³ee
HegveJe&mevee®³ee ÒeMveekeÀ[s ue#e osCes ne®e l³eeb®es og:Ke nuekesÀ keÀjC³ee®ee meJee&le ÒeYeeJeer ceeie& nes³e.
HegveJe&mevee®es ÒekeÀej eEkeÀJee mJe©He Heg{erue ÒeceeCes Deens.
1) DeuHekeÀeueerve GHee³e (HegveJe&meve):
leelHegjl³ee HegveJe&meveeuee®e DeuHekeÀeueerve HegveJe&meve Demesner cnCeleele. vewmeefie&keÀ DeeHeÊeerle
meeHe[uesu³ee ueeskeÀeb®eer leelHegjleer eEke ÀJee Lees[îee keÀeueeJeOeermeeþer mees³e ueeJeCes cnCepes DeuHekeÀeueerve
HegveJe&meve nes³e. DeeHeodûemleebvee leele[erves ceole Heesnes®eefJeCes meJee&le iejpes®es Demeles. DeeHeÊeer®es mJe©He
ue#eele IesTve DeeHeodûemleebvee DeeJeM³ekeÀ ieesäer GheueyOe keÀ©ve osC³eeyejesyej l³eeb®eer leelHegjleer
He³ee&³eer J³eJemLee keÀjeJeer ueeieles. ³ee meJe& yeeyeeR®ee leelHegjlee HegveJe&meveele meceeJesMe neslees. Goe.
DeeHeÊeerceO³es meeHe[uesu³ee ueeskeÀeb®eer megìkeÀe keÀjCes, peKeceer ueeskeÀebvee Deewl³eeb®³eeJej ÒeLeceesHe®eej keÀjCes, iebYeerj peKeceer Peeuesu³ee ueeskeÀebvee FefmHeleUele oeKeue keÀjCes,
l³eeb®³eeJej JewÐekeÀer³e Fueepe keÀjCes, DeeHeÊeercegUs Iejeleerue ®eerpeJemlet ieceeJetve yemeuesu³ee ueeskeÀebHe³e¥le
DeVeH eoeLe& eEkeÀJee DeVee®eer HeeefkeÀìs Heesnes®eefJeCes, l³eebvee keÀHe[s, yue@kesÀì Je Flej iejpes®³ee Jemlet
HegjefJeCes, l³eeb®³ee efveJeemee®eer MeeUe, ceneefJeÐeeue³es, meeJe&peefvekeÀ Fceejleer Fl³eeoer efþkeÀeCeer leelHegjleer
J³eJemLee keÀjCes Fl³eeo er. DeeHeÊeerle ce=l³et HeeJeuesu³ee J³ekeÌleerb®³ee HeefjJeejeme jesKe ceole osCes, mJe®í
HeeC³ee®eer J³eJemLee keÀjCes, efJeMesvegkeÀmeeve YejHeeF& osCes.
2) oerIe& keÀeueerve GHee³e (HegveJe&meve)ë
efJemLeeefHeleeb®eer vesnceermeeþer J³eJemLee ueeJeC³ee®³ee GÎsMeeves keÀjC³eele Deeuesues efve³eespeveye×
HegveJe&meve cnCepes keÀe³ecemJe©Heer eEkeÀJee oerIe&keÀeueerve HegveJe&meve nes³e. keÀe³ecemJe©Heer HegveJe&meveem eeþer
³eesi³e efve³eespeve keÀjCes cenÊJee®es Demeles. DeMee ÒekeÀej®³ee HegveJe&meveele efJemLeeefHeleebvee l³eeb®es peerJeve
Meke̳elees Heefnu³eeÒeceeCes®e peielee ³esF&ue ³eekeÀ[s ue#e efouesues Demeles. l³eekeÀefjlee efJemLeeefHeleeb®es
HegveJe&meve k eÀesCel³ee efþkeÀeCeer keÀjeJe³ee®es ³ee®eer He×leMeerj ³eespevee le³eej kesÀueer peeles. HegveJe&mevee®³ee
peeieer DeeHeÊeerûemLeebvee meJe& veeiejer mesJee Je mees³eer GHeueyOe keÀªve efou³ee peeleele. l³eeceO³es MeeUe,
oJeeKeevee, meceepecebefoj vesncee r®³ee iejpes®³ee Dev³e meeJe&peefvekeÀ Fceejleer ³eeb®ee ÒeecegK³eeves meceeJesMemunotes.in

Page 67

67Demelees. lemes®e veJ³ee peeieer Jeerpe, efHeC³ee®es HeeCeer, jmles Fl³eeoer megefJeOeener GHeueyOe keÀ©ve efou³ee
peeleele. mJe³eb jespeieej DeeefCe ueneve GÐeespekeÀebvee Ò eef¬eÀ³ee He×leer Je efJeHeCeve megefJeOee HegjefJeCes.
3) peerJeve®eefjleeLee&®eer J³eJemLee
oerIe&keÀeueerve HegveJe&meveeceO³es DeeHeÊeerûemleeb®³ee peerJeve®eefjleeLee&®eer osKeerue mees³e
keÀjC³eekeÀ[s ue#e HegjefJeC³eele Deeuesues Demeles. efJemLeee fHeleebvee Meke̳elees peefceveer®³ee yeou³eele peefceveer
osC³ee®eer J³eJemLee kesÀueer peeles. l³eebvee jenC³eemeeþer ®eebieueer Iejs yeebOetve efoueer peeleele. lemes®e
IejyeebOeCeermeeþer DeuHeJ³eepeeves keÀpe&HegjJeþe kesÀuee peelees. DeeHeÊeerûemleeb veeveJes J³eJemee³e eEkeÀJee GÐeesie
meg© keÀjC³eemeeþerosKeerue keÀpe&HegjJeþe kesÀuee peelees. ³eeefMeJee³e ÒekeÀuHeûemleebvee mejkeÀejer veeskeÀN³eeble
jeKeerJe peeiee þsJeC³ee®eerner J³eJemLee kesÀueer peeles.
Lees[ke̳eele ÒekeÀuHeûemleebvee HetJeea ÒeceeCes®eb ®eebieu³ee ÒekeÀejs peerJeve peieC³ee®eer mebOeer efceUeJeer
ne oerIe&keÀeueerve HegveJe&mevee®ee ÒecegKe GÎsMe Demelees.
4) meecegoeef³ekeÀ peyeeyeoejer :
DeeHeodûemleeb®es ®eebieu³ee ÒekeÀejs HegveJe&meve keÀjCes ner SkeÀ meecetefnkeÀ peyeey eoejer mecepetve l³ee
¢äerves Òe³elve kesÀues peeCes ner Deepe®eer Kejer iejpe Deens. megowJeeves Deepe efJe%eeve Je leb$e%eevee®³ee
#es$eele Peeuesu³ee ÒeieleercegUs keÀesCel³eener DeeHeÊeer®ee ÒeYeeJeerHeCes cegkeÀeyeuee keÀjlee ³esF&ue DeMeer meeOeves J e
leb$es DeeHeCeeme GHeueyOe Peeueer Deensle.
meceepeeleerue meJe& peyeeyeoejer IeìkeÀeb®³ee mecevJe³eeves GHeueyOe meeOevemeeceûeer®ee ®eebieu³ee
ÒekeÀejs keÀmee GHe³eesie keÀ©ve Ieslee ³esF&ue ³eekeÀ[s ue#e efoues iesues Heeefnpes. DeeHeÊeer efveJeejCee® ³ee
keÀe³ee&uee ceeveJeleeJeeoer ¢efäkeÀesveeletve meJee&veer neleYeej ueeJeuee DeeefCe l³eeleerue DeeHeeHeuee Jeeìe
G®eueC³ee®eer le³eejer þsJeueer lej DeeHeoûemleebvee efoueemee osC³ee®³ee lemes®e l³eeb®es peerJeve megme¿e
yeveefJeC³ee®³ee keÀeceer DeeHe Ceeme efveef½ele®e ³eMe efceUsue.
5) YesoYeeJe vekeÀes :
³eeceO³es peele, Oece&, JeCe&, YeekeÀe³eosMeerj, meeceeefpekeÀ efmLeleer, Je³e, DeHebielJe, ceeueceÊee, pevce Je Flej lelmece keÀesCel³eener
keÀejCeeves YesoYeeJe keÀ© ve³es. efJevee YesoYeeJe ceoleer®es JeeìHe JneJes Demes Demeleeveener DeveskeÀ efþkeÀeCeer
ceoleer®es JeeìHe ns YesoYeeJeeves kesÀues peeles. l³eecegUs DeeHeÊeerûemleebJej Dev³ee³e neslees.
6) DeeefLe&keÀ #es$eel ek e À e c e:
MeslekeÀN³eebvee ceesHeÀle yeer efye³eeCeb ÐeeJeerle, yeBkeÀe DeeefCe Flej Devegoevee®³ee ceeO³eceeves Mesleer®eer
meeOeves GHeueyOe keÀ©ve ÐeeJeerle, ueneve J³eeHeejer DeeefCe keÀueekeÀejebvee ceole keÀjeJeer, mJemle ojeJej
keÀpe& GHeueyOe keÀ© ve ÐeeJes. HeCe ³ee Je Flej ieesäer l³eebvee efceUleerue®e Demes veener. mejkeÀejves ³eekeÀ[s
ue#e osTve l³eebvee DeeefLe&keÀlesle ceole keÀjeJeer.
7) cegues DeeefCe ceefnueeb®eer keÀeUpeer :
efJeOeJee DeeefCe DeveeLe cegueebvee mebj#eCe osTve l³eeb®³ee v eelesJeeF&keÀeb®ee MeesOe I³eeJesle eEkeÀJee
cegueebvee ogmejs HeeuekeÀ MeesOetve ÐeeJesle. l³eeb®³ee mJeemL³e, Heescegueebmeeþer DebieCeJee[er meg© keÀjeJeer. ieeJeele keÀceerle keÀceer SkeÀ yengGÎsMeer³e meceep e keWÀê meg© keÀjCes.
J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeefMe#eCe keWÀê mLeeHeve keÀjCes, Fl³eeoer ieesäer®eer keÀeUpeer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.munotes.in

Page 68

684.4DeeHeÊeer efJeceeveJeer nkeÌkeÀeb®eer iejpe DeeHeÊeer Ie[C³eeDeieesoj, Ie[le Demeleevee Deee fCeIe[u³eeveblej
GHe³eesieer He[les. DeeHeÊeerûemleebvee ceole keÀjCes, l³eebvee HetJe&efmLeleerle DeeCeCes, ³eesi³e HegveJe&meve keÀjCes,
l³eeb®es ceveesOew³e& meebYeeUCes keÀejCe l³eeb®³eeHewkeÀer DeveskeÀebvee peerJeveele Hegvne GYeejer IesCes Meke̳e nesle
veener. DeeHeÊeer®³ee JesUer ceeveJeeefOekeÀejele eEnmee®eej nesleevee efometve ³eslees. ceoleer®es JeeìHe keÀjleevee
eEkeÀJee HegveJe&meve keÀjleevee YesoYeeJe kesÀuee peelees. lees Heg{erue ÒeceeCes meebielee ³esF&ue.
1) DeHe³ee&Hle ceesyeoueeë
DeeHeÊeerûemleebvee ceesyeouee osCes DeeHeCeeJej yebOevekeÀejkeÀ Demeu³ee®es ÒeefleHeeove mejkeÀej®es
ÒeJekeÌles keÀjleele. Hejbleg mejkeÀejkeÀ[tve DeeHeÊeerûemleebvee l³eeb®³ee Peeuesu³ee vegkeÀmeeveer®ee ³eesi³e ceesyeouee
keÀOeer®e efouee peele veener. De eHeÊeerceO³es ceoleer®es JeeìHe keÀjleevee peeleer³eles®ee efJe®eej keÀªve efJelejCe
kesÀues peeles. Devegmeg®eerle peeleer Je peceeleer ³eebvee v³ee³e efceUle veener. DeeHeÊeerûemle ueeskeÀebvee DeeHeueer
meieUer ®eerpeJemlet peeiesJej®e mees[eJeer ueeiel eele. mebmeej GYee keÀjleevee ceveg<³eeves Fleke̳ee ieesäer pecee
kesÀuesu³ee Demeleele keÀer, l³ee meJee¥®es ceespeceeHe keÀjlee ³esle veener. l³eeb®es cetu³eebkeÀve keÀjC³ee®ee Òe³elve
MeemekeÀer³e ³eb$eCeener keÀjerle veener. Þeerceble ueeskeÀ DeeHeu³e e peesje®³ee yeUeJej YejHetj vegkeÀmeeve YejHeeF&
Deieesoj efceUefJeleele Je HegveJe&meveele HeÀe³eoe keÀ©ve Iesleele. iejeryeebvee cee$e keÀesCeer®e Jeeueer efMeuuekeÀ
vemelees. meJee¥vee meceeve ceesyeouee efceUle veener. cegues Je ðeer³eebvee ³ee ceolee rHeemetve yeN³ee®eJesUe Jebef®ele
jneJes ueeieles.
2) MeemekeÀer³e ³eb$eCes®es menevegYetefleMetv³e Jele&ve :
DeeHeÊeerûemleeb®³ee yeeyeleerle MeemekeÀer³e ³eb$eCes®es Jele&ve Del³eble menevegYetefleMetv³e Demeles.
MeemekeÀer³e DeefOekeÀejer Je keÀce&®ee jer DeeHeÊeerûemleeb®³ee ÒeMveeb®ee Je De[erDe[®eCeeR®ee keÀOeerner DeeHeguekeÀerves
efJe®eej keÀjerle veenerle. DeveskeÀ DeeHeÊeerûemle De[eCeer Je DeuHeefMeef#ele Demeleele. MeemekeÀer³e
keÀe³ee&ue³eele l³eeb®eer pejener oKeue Iesleueer peele veener. l³e ebveer meeceeefpekeÀ efnleemeeþer DeeHeu³ee
meJe&mJee®ee l³eeie kesÀuesuee Demelees. l³ee DeeHeÊeerûemleebvee ceoleer®ee nele osC³eemeeþer DeeHeCe Heg{ekeÀej
I³eeJee Demes keÀOeerner l³eebvee Jeeìle veener. SKeeoe ogmeje mevceeveveer³e DeHeJeeo JeieUlee Me emekeÀer³e
DeefOekeÀejer Je keÀce&®eejer ³eebvee DeeHeu³ee ³ee keÀle&J³ee®ee HetCe& efJemej He[lees.
3) Ye´äe®eej ë
DeeHeÊeerûemleeb®³ee HegveJe&mevee®³ee keÀe³ee&lener ceesþe ÒeceeCeeJej Ye´äe®eej ®eeuelees. Ye´äe®eej
ner Deelee DeeHeu³ee MeemekeÀer³e ³e b$eCes®eer DeesUKe®e yeveueer Deens. DeCCee npeejs ³eeb®³eemeejK³ee
mesJeeYeeJeer Je=Êeerves meceepekeÀe³e& keÀjCeeN³ee meceepemesJekeÀeves lej MeemekeÀer³e Ye´äe®eej efJejesOeele
Deeboesueve ®eeueefJeues Deens. DeeHeÊeerûemleebvee lejer ³ee Ye´äe®eeje®eer PeU Heesnes®et ve³es DeMeer meJe&meeceev³e
ueeskeÀeb®eer DeHes#ee Demeles. Hejbleg leer DeHes#eener HetCe& nesle veener.
4) mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®ee efJejesOeë
DeeHeÊeerûemleeb®es p³ee efþkeÀeCeer HegveJe&meve keÀjC³eele Deeuesues Demeles, l³ee efþkeÀeCe ®³ee
mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®ee efJejesOener keÀener JesUe menve keÀjeJee ueeielees. ³ee ueeskeÀebcegUs DeeHeu³ee nkeÌkeÀebJejleer
ieoe Deeueer Deens Demee mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®ee mecepe Peeuesuee Demelees. mLeeefvekeÀ ueeskeÀebveer ³ee ueeskeÀeb®³eemunotes.in

Page 69

69efJeefþkeÀeCeer ef®e$e Deieoer Gueì Demeles.
5) meebmke=ÀeflekeÀ mecem³eeë
DeeHeÊeerûemleeb®³ee peerJeveele keÀener meebmke=ÀeflekeÀ mecem³eener efvecee&Ce nesleele. ceeveJeer peerJeveele
mebmke=Àleeruee cenÊJeHetCe& mLeeve Demeles. ceveg<³e p³ee meeceeefpekeÀ Je vewmeefie&keÀ He³ee&JejCeele jenlees, l³ee
He³ee&JejCee®ee ÒeYeeJe l³ee®³ee meebmke=ÀeflekeÀ peerJeveeJej He[uesuee Demelees. l³eecegUs v eJ³ee meeceeefpekeÀ Je
vewmeefie&keÀ He³ee&JejCeeMeer DeeHeu³ee meebmke=ÀeflekeÀ peerJevee®es veeles pees[leevee l³ee®eer YeeJeveelcekeÀ
Dees{eleeCe nesles.
6) J³eJemee³e efveJe[ë
DeeHeÊeerûemleebHewkeÀer yengleskeÀpeCe l³eeb®³ee HetJeea®³ee efþkeÀeCeer k eÀesCelee vee keÀesCelee J³eJemee³e
keÀjerle nesles. Hejbleg veJ³ee efþkeÀeCeer J³eJemee³e keÀjleevee l³eebvee efveJe[ keÀjlee ³esle veener. keÀejCe lesLeerue
Oeeefce&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ HeefjefmLeleer JesieUer Demeles. yeN³ee®e JesUe lesLeerue mLeeefvek eÀ jefnJeemeer De[®eCe
efvecee&Ce keÀjleele.
7) ÒeeLeefcekeÀ megefJeOee:
DeeHeÊeerûemleeb®³ee yeeyeleerle Demeener DevegYeJe Demelees keÀer, l³ee efþkeÀeCeer Deieoer ÒeeLeefcekeÀ
megefJeOeener GHeueyOe keÀ©ve efouesu³ee vemeleele. p³ee efþkeÀeCeer l³eeb®e s HegveJe&meve keÀjC³eele Deeuesues
Demeles l³ee efþkeÀeCeer HeeCeer, Jeerpe, jmles Fl³eeoer DeeJeM³ekeÀ ieesäerner yeN³ee®e JesUe vemeleele. lemes®e
MeeUe, oJeeKeeves, yeepeejHesþ Fl³eeoer ieesäeR®eener DeYeeJe Demelees. Lees[ke̳eele ®eebieu³ee ÒekeÀej®e s
veeiejer peerJeve peielee ³esF&ue DeMee keÀesCel³eener mees³eer megefJeOee GHeueyOe vemeleele.
8) vegkeÀmeeve YejHeeF& ë
mejkeÀejer DeefOekeÀeN³eebvee DeeHeÊeer Je lesLeerue HeefjefmLeleer ³eeb®³ee efJevemeu³eeves vegkeÀmeeve Ye jHeeF& ceeieC³eemeeþer Deeuesu³ee ueeskeÀebvee ³eesi³e leer JeeieCetkeÀ efoueer peele veener.
DeveskeÀoe DeeHeÊeerMeer mebyebOeerle vemeCeeN³eebvee®e ceole efoueer peeles Je DeeHeÊeerûemle cee$e FkeÀ[tve eflekeÀ[s
efHeÀjle Demeleele. l³eebvee ³eesi³e leer ceeefnleer efoueer peele veener. mejkeÀej yeN³ee®e JesUe l³eeb®es DeMee
efþkeÀeCeer HegveJe&meve keÀjles keÀer lesLeerue HeefjefmLeleer ceeveJeer JeemleJ³eeuee Del³eble ÒeefleketÀue Demeles HeCe
peceerve Mesleermeeþer ³eesi³e vemeles. p³ee ÒekeÀej®³ee vewm eefie&keÀ Je meeceeefpekeÀ He³ee&JejCeeletve Deeuesues
Demeleele, leMee ÒekeÀej®³ee He³ee&JejCee®³ee vescekeÀer Gueì HeefjefmLeleer veJ³ee efþkeÀeCeer Demeles. l³eecegUs
DeeHeÊeerûemleebvee ³eesi³e leer vegkeÀmeeveYejHeeF& efceUle veener Je l³eebvee l³eeef þkeÀeCeer pegUJetve IesCes keÀþerCe
peeles.
9) efojbieeF& :
mejkeÀej DeeHeÊeerûemleeb®³ee HegveJe&mevee®eer nceer osles. HeCe l³eemebyebOeer®ee meeJe&ef$ekeÀ DevegYeJe
Demee Deens keÀer, HegveJe&mevee®³ee keÀeceele efojbieeF& nesle Demeles. ³ee ueeskeÀeb® ee mebmeej Deieesoj®e
GIe[îeeJej He[uesuee Demelees. l³eele HegveJe&mevee®eer Jeeì Heentve l³eeb®es [esUs Heeb{js nesC³ee®eer JesU ³esles.
cnCetve les efvejefvejeȳee ceeiee¥veer Deeboesueves keÀjerle Demeleele. HeCe MeemekeÀer³e ³eb$eCesJej l³ee®ee pejene r
HeefjCeece nesle veener. Fl³eeoer ÒeceeCes DeeHeÊeerûemleeb®³ee ceeveJeer nkeÌkeÀebJej ieoe ³esle Demeles. efJelejCeele
YesoYeeJe, ceefnuee®³ee nkeÌkeÀeb®³eekeÀ[s ue#e vemeles. l³eebvee ³eesi³e megefJeOee GHeueyOe keÀ©ve efou³ee peelemunotes.in

Page 70

70veenerle, ³ee ueesk eÀebvee ceeefnleer®ee DeYeeJe Demelees. ceeieemeJeieea³eebJej Del³ee®eej kesÀues peeleele. DeeefLe&keÀ
YeewieesefuekeÀ efJe4.5 mLeeefvekeÀ HeeleUerJejerue J³e<þer DeO³e³eve (ogIe&ìvee)
1) cegbyeF&®ee c eneHetjë
meve 2005 ceO³es cegbyeF&le SkeÀ®e nenekeÀej G[euee neslee. cegmeUOeej HeeJemeecegUs
pevepeerJeve þHHe Peeues nesles. HeeCeer keÀOeer DeesmejCeej? kegÀþuee jmlee ceeskeÀUe Deens, iee[îee meg©
Deensle keÀer veener ³ee®eer keÀesCeerner ceeefnleer os le veJnles. cegbyeF&keÀjebveer jml³eeJe©ve ®eeueeJe³eeme meg©Jeele
kesÀueer. l³ee®e JesUer eflevner jsuJes ueeF&ve yebo nesl³ee. cegbyeF&®³ee ueeskeÀmebK³esHewkeÀer efkeÀceeve 70 les 80
ìkeÌkesÀ ueeskeÀ jsuJesJej DeJeuebyetve Demeleele. ³ee®ee DeLe& l³ee e foJeMeer efkeÀceeve 60 ueeKe ueeskeÀ De[ketÀve
He[ues. jsuJes mìsMevepeJeU Heesn®elee®e l³eeb®³ee ue#eele Deeues keÀer jsuJes yebo Deensle. keÀejCe
Hue@ìHeÀe@ce&He³e¥le HeeCeer Deeues nesles. ogmeje He³ee&³e vemeu³eecegUs lesLes®e cegkeÌkeÀece keÀjC³eeJee® etve iel³eblej
veJnles.
Òel³eskeÀeuee Ieje®eer keÀeUpeer nesleer. HeÀesve yebo l³eecegUs Ieje®ee mebHeke&À Heej legìuee neslee.
mee®euesues HeeCeer Iejele efMejues nesles. l³eecegUs cegbyeF&keÀjeb®eer oeCeeoeCe Peeueer nesleer keÀjes[es ©He³eeb®es
DeeefLe &keÀ vegkeÀmeeve Peeues. ueeKees Jeneves Dejyeer mecegêeves mJeene kesÀueer, ceesþceesþs ì^keÌme, [bHeme&,
ì@keÀme&, efj#ee, keÀej, ceesìej mee³ekeÀue meg×e Jeentve iesues. ³ee®ee HeefjCeece DeveskeÀ ieesjiejerye ceeCemeebveer
cegbyeF& mees[tve cegU ieeJee r Hejle iesueer Deensle. jsuJes ÒeceeCes ceneceeie& JeenletkeÀner yebo Peeueer nesleer. ieìejs
legbyeueer iesueer l³eecegUs jesiejeF& Jee{ueer Je efHeC³ee®es HeeCeer veä Peeues.
2) YeesHeeU Jee³etieUleer:
3 ef[meWyej 1984 jespeer®eer DeeCeKeer SkeÀ Ye³eev ekeÀ ogozJeer Ieìvee cnCepes YeesHeeU Jee³et
ieUleer nes³e. ³egefve³eve keÀeyee&F&[ ³ee DecesefjkeÀer kebÀHeveer®³ee keÀejKeev³eeleerue efceLesue Dee³emeesmee³evesì
³ee ÒeeCeIeelekeÀ Jee³et®³ee ìeke̳eebceOetve Heneìs Jee³etieUleer nesTve YeesHeeU ceOeeru em e g c e e j sl e e r v en p e e j
veeieefjkeÀebvee PeesHesceO³es ÒeeCe ieceJeeJes ueeieues. lej 22 npeej veeieefjkeÀebvee Heg{erue DeveskeÀ JeÒekeÀej®³ee efJekeÀejebvee Pegbpe osle ÒeeCe ieceJeeJes ueeieues. SkeÀ efHe{er lej yejyeeo Peeueer®e HeCe Heg{e rue
efHe{erner efJekeÀueebie efvecee&Ce Peeueer. ³ee Jee³etieUleer®ee HeÀìkeÀe megceejs Hee®e ueeKe veeieefjkeÀebvee yemeuee.
7000 ÒeeCeer ogKeeHeleûemle Peeues. l³eeHewkeÀer 1000 cejCe HeeJeues. ogIe&ìvesveblej 5 JeHeenCeerle ogIe&ìve sveblej ye®eeJeuesu³ee J³ekeÌleerceO³es mebHetCe& Jee DebMele: DebOelJe, He®evemebmLes®es efJekeÀej,
jesie ÒeeflekeÀejkeÀ MekeÌleer®ee veeMe, DeHeIeeleesÊej leeCeleCeeJe efJekeÀej lemes®e eqðe³eebceO³es ceeefmekeÀ HeeUer®es
efJekeÀej Deeoer jesie Demeu³ee® es efometve Deeues.munotes.in

Page 71

71vewmeefie&keÀ ieYe&Heele, ce=le yeeuekeÀeb®es pevce lemes®e pevcepeele JewiegC³es Demeuesu³ee yeeuekeÀeb®es
pevce ³eelener Jee{ efometve Deeueer. YeesHeeU Jee³et ogIe&ìvee DeMeer kegÀÒeefme× Ieìvee cnCepes DeewÐeesefiekeÀ
megj#esyeeyel e efkeÀleer peeie©keÀ jne³euee nJes ³ee®es ceesþs GoenjCe Deens. cnCetve 2 ef[meWyej ne efoJeme
YeesHeeU Jee³et ogIe&ìveeefove cnCetve Yeejleele HeeUuee peelees.
3) JemeF&le ie@me ®eWyej mHeÀesìë
efo. 30 meHìWyej 2012 jespeer Yees³eoeHee[e Heefjmejeleerue veekeÀes[e SeqkeÌmeme pewve
kebÀHeveerleerue ie@me ®eWyej®ee mekeÀeUer mee[smeele Jeepelee mHeÀesì nesTve leerve keÀeceieejeb®ee peeieer®e ce=l³et
Peeuee. oesve keÀeceieej peyej peKeceer Peeues. ³ee kebÀHeveerle ìekeÀeT JemletbHeemetve De@u³egefceve³ece y eveefJeues
peeles. ³ee De@u³egefceefve³eceuee ie@meves iejce keÀ©ve l³eeuee keÀ[keÀHeCee DeeCeC³eemeeþer p³ee ®eWyejceO³es ie@me
mees[C³eele Deeuee neslee l³ee ie@me®eer p³eesle efJePeueer DemeeJeer Je leer HesìefJeC³eemeeþer keÀeceieej ®eWyejceO³es
Deeues Demelee mHeÀesì Peeuee DemeeJee.
4) ceeb{jeosJeer ogIe&ìvee :
³ee osJemLeevee®³ee J³eJemLeeHeveeceO³es Jeeo vesnceer®e nesleele. ì^mì DeeefCe iegjJe, ye[Jes eEkeÀJee
Hegjesefnle ceb[Uer ³eeb®es Yeeb[Ce Deens®e. ³ee$esleu³ee yeUerceeies ceeb{josJe osJemLe eveì^mì DeeefCe mLeeefvekeÀ
iegjJe ceb[Uer ³eeb®³eeleerue keÀypee®e keÀejCeerYetle Deens. osJemLeeve ì^mìves FLes megOeejCee keÀje³euee
meg©Jeele kesÀueer nesleer. HeCe ieeJekeÀN³eebveer DeeefCe iegjJeebveer l³eeuee efJejesOe kesÀuee. ì^mìves jmlee ©bo
keÀ©ve [ebyejerkeÀjCe keÀje³euee meg©Jeele kesÀueer. DeeCeKeer keÀener megOeejCee ì^mìves keÀje³euee Iesleu³ee
nesl³ee, HeCe ieeJekeÀN³eebveer efJejesOe kesÀuee Je ì^mìefJe©× YeeJevee Ye[keÀJee³euee meg©Jeele kesÀueer. megOeejCee
vemeu³eecegUs DeveskeÀ ueeskeÀebvee ®eWieje®eWiejerle, ieoeale DeeHeues ÒeeCe ieceJeeJes ueeieleele.
5) ìe@jve@[es veeJee®es JeeoU :
ceO³e DeeefCe oef#eCe DecesefjkesÀ®³ee keÀener jep³eebceO³es 2010 ceO³es meg©Jeeleeruee ìe@jve@[esveer
le[eKee efouee DeeefCe efleLes DeveHesef#ele Ie ìves®eer veeWo Peeueer. efleLes iesues keÀener efoJeme DeMee ueneve HeCe
efJeOJebmekeÀ JeeoUebveer OegceekegÀU Ieeleu³eecegUs DeveskeÀ Iejeb®es ceesþîee ÒeceeCeeJej vegkeÀmeeve Peeues. l³eele
SkeÀe®e ce=l³et lej HeVeementve DeefOekeÀ Iejeb®es vegkeÀmeeve Peeues. efJeMesHeVeeme Jemeg©Jeeleeruee ìesjve@[er Deeu³ee®eer ner Heefnueer®e Ieìvee þjueer®e. ue#eCeer³e ieesä cnCep es ³ee JeeoUe®eer
leerJe´lee FlekeÀer peemle nesleer keÀer l³eeHewkeÀer SkeÀe JeeoUeves SkeÀe ieeF&uee megceejs cewueYej ueebye
efYejkeÀeJeues. ner JeeoUs DeefleMe³e ueneve Demeleele. HeCe l³eeb®³ee ceeiee&le ³esCeeN³ee DeJepe[ ieesäermeg×e
G®euetve vesC³e e®eer l³eeb®eer #ecelee Demeles. DecesefjkesÀ®³ee ceO³e Je oef#eCe Yeeieele ³ee JeeoUeb®ee OeeskeÀe
Demelees.
6) efnceJeDeeefMe³ee Keb[ele FjeCe®³ee yeN³ee®eMee Yeeieele 2010 ceO³es iesu³ee oMekeÀYejeleu³ee
meJee&efOekeÀ efnceJenesleele, meJe&$e yeHe&À mee®elees. jnoejer yebo nesTve pevepeerJeve efJemkeÀUerle nesles. efJeMesceO³e FjeCeceO³es DeMeer efmLeleer GodYeJeles. ³ee leerJe´ efnce JeeoUecegUs megceejs DeO³ee& ceerìjngve DeefOekeÀ
pee[er®ee yeHeÀe&®ee Lej pecee neslees. jepeOeeveer®es Menj Demeuesu³ee lesnjeveceO³es lej efnceJe=äercegUs
mejkeÀejer keÀe³ee&ue³es Je MeeUebv ee DeeþJe[îeele oesveoe megÆer Ðe eJeer ueeieles. jnoejer yebo n esC³eeyejesyej®emunotes.in

Page 72

72keÀener efþkeÀeCeer yeHe&ÀJe=äer nesle Demeleevee jmles DeHeIeele nesleele. nJeeceeveleu³ee ³ee yeoueecegUs DeveskeÀ
efJeceeveeb®eer G·eCesner jÎ nesleele. Leb[ nJeeceeveecegUs osMee®³ee Heef½ece Yeeieeleerue veeieefjkeÀebveener neue
meesmeeJes ueeieleele. efnceJe=äer®eer Meke̳elee ue#eele Ieslee veeieefjkeÀebvee yeensj He[lee ³esle veener. DecesefjkeÀe
DeeefCe eqmJelPejue@[ceO³es nJeeceevee®³ee DeMee JesieJesieȳee Ieìvee Heene³euee efceUle Deensle. HeCe l³eecegUs
oesvnerkeÀ[sner pevepeer Jeve efJemkeÀUerle nesle Demeles.
7) keÀejKeev³eeleerue Deeieë
peguew 2005 ceO³es yee@cyes ne³e ³esLeerue vee@Le& HeÌue@ìHeÀece&Jej YeerDeesSvepeermeer®³ee Hue@ìHeÀe@ce&Jej 383 keÀce&®eejer nesles. l³eeb®³eeHewkeÀer 362 keÀce& ®eeN³eebvee Jee®eJeC³eele
³eMe Deeues nesles. cegbyeF&Heemetve 80 meeiejer cewueeJej Demeuesueer yee@cyes ne³e ns osMeeleerue ÒecegKe lesue
GlHeeokeÀ #es$e Deens. 1974 ceO³es lesuee®ee MeesOe ueeieuesu³ee ³ee Heefjmejeletve ojjespe 1 ueeKe 10
npeej ye@jue FlekesÀ lesuee®es GlHeeove nesles. F lesGlHeeefole nesCeejs lesue DeeefCe vewmeefie&keÀ Jee³eg®es
GlHeeove ns osMeele nesCeeN³ee lesue DeeefCe vewmeefie&keÀ Jee³eg®³ee GlHeeovee®³ee 65ìkeÌkesÀ FlekesÀ Deens.
8) ueelegj -Gmceeveeyeeo®ee YetkebÀHeë
efoveeb keÀ 30 meHìWyej 1993 ®³ee GÊejje$eer ueelegj Je Gmceeveeyeeo ³ee oesve efpeu¿eeb®³ee
Heefjmejele DeYetleHetJe& OejCeerkebÀHee®³ee DeeIeeleeves mebHetCe& peerJeve®e GodOJemle nesTve iesues. ³ee YetkebÀHee®ee
neoje meeOeemegOee veJnlee. 6.4 efjMìj MekeÌleer® ³ee ³ee YetkebÀHee®es keWÀêeEyeot nesles. ueelegj efpeu¿eeleerue
efkeÀuueejer ns ieeJe. ³ee YegkebÀHeeves kesÀJeU ueelegj Gmceeveeyeeo efpeu¿eebleerue HeefjmejeHegjleer®e DeeHeueer
efJeOJebmekeÀlee ce³ee&efole þsJeueer veener, lej cenejeä^eleerue SketÀCe 1 3 efpeu¿eebvee l³eebves le[eKee efouee.
YetkebÀHee®ee DeeIeele FlekeÀe leerJe´ DeeefCe Fleke̳ee DekeÀmceele Peeuee keÀer, iee{ PeesHesle Demeuesueer 8000
ceeCemes peeie®³ee peeieer ceeleeruee efceUeueer. HeCe p³eebvee peeie Deeueer, leer ceeCemes DeeHeu³e eI e j e l e t v e
DebieeJej®³ee JeðeeefveMeer Iejeyeenjs He[ueer. ieeJeeleerue jml³eebJej mewjeJewje OeeJet ueeieueer. l³eeb®³ee
ceeieesceeie l³eeb®eer Iejs Fceejleer SKeeÐee Hel³ee®³ee yebieu³eemeejK³ee keÀesmeUgve YegF&meHeeì Peeu³ee. ³ee
DeYetleHetJe& Ieìvesv es ceveg<³eneveer lej Peeueer®e. HeCe mLeeJej ceeueceÊes®esner Òe®eb[ ÒeceeCeeJej vegkeÀmeeve
Peeues. peJeUHeeme 53,000 Iejs keÀesmeUtve He[ueer. efMeJee³e cenejeä^e®³ee YetkebÀHeûemle 13
efpeu¿eeleerue peJeUHeeme 2,00,000 Iejeb®es DeeefCe Fceejleer®es veg keÀmeeve Peeues.³ee Fceejleerbvee Je
Iejebvee Heesnes®euesueer PeU keÀceer peemle ÒeceeCeele Demeueer lejerner vegkeÀmeevee®eer J³eeHleer HeÀej ceesþer
nesleer.
4.6 meejebMe
DeeHeÊeer ner vewmeefie&keÀ Je ceeveJeefveefce&le Demeles. vewmeefie&keÀ DeeHeÊe erceO³es YetkebÀHe, ®e¬eÀerJeeoU,
ceneHetj, ogDeeie, ³eg×s, obieueer, ie@me ieUleer, onMeleJeeo Fl³eeoebr®ee meceeJesMe neslees. J³eJemLeeHeve cnCepes
YeefJe<³eeyeÎue Deboepe yeebOeCes, efve³eespeve keÀjCes, mebIeìvee GYeejCes, DeeosMe osCes Je l³eeb®es mecevJe³e
meeOetve efve³eb$eCe þsJeCes nes³e.
GefÎäebceOeerue HeejoMe&keÀlee, JeemleefJekeÀlee, ³eespeves®³ee Heeleȳee, ueJeef®ekeÀlee, megmet$elee,
peyeeyeoejer®eer peeCeerJe Je DebceueyepeeJeCeer ³ee ieesäer DeeHeÊeer efve³eespeveele DeeJeM³ekeÀ Demeleele.
DeeHeÊeer®es MeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ, DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ HeefjCeece ceeveJeer peerJeveeJej nesleele. DeeHeÊeermunotes.in

Page 73

73HetJe&le³eejer ner ue#³ees vcegKeer, keÀe³eexvcegKe Je DeeHeÊeervcegKe ÒekeÀej®eer Demeles. DeeHeÊeer HetJe& le³eejer ner
jeä^er³e, jep³e, leeuegkeÀe, ieeJe HeeleUerJej Demeles. lemes®e J³eeqkeÌleiele mlejeJej, keÀewìgbefyekeÀmlejeJej Je
mecegoe³e mlejeJej l³ee®es efMe#eCe Je ÒeefMe #eCe Ieslee ³esles. DeeHeÊeerceO³es ceole keÀe³e& Je efveOeer
efJekeWÀêerkeÀjCe kesÀues peeles. lemes®e DeeHeÊeerûemleeb®es HegveJe&meve kesÀues peeles. DeHe³ee&Hle ceesyeouee, MeemekeÀer³e
³eb$eCes®es menevegYetleerMetv³e Jele&ve, Ye´äe®eej, mLeeefvekeÀ u eeskeÀeb®ee efJejesOe, meebmke=ÀeflekeÀ mecem³ee,
J³eJemee³e efveJe[, ÒeeLeefcekeÀ megefJeOee, vegkeÀmeeve YejHeeF&, efojbieeF& ns DeeHeÊeer efJeDeensle.
4.7 efJeÐeeHeerþer³e oerIeexÊejer ÒeMve
1) DeeHeÊeer cnCepes keÀe³e les m eebietve DeeHeÊeer J³eJemLeeHeve efve³eespeve ®e¬eÀ mHeä keÀje.
2) DeeHeÊeerkeÀeueerve efve³eespevee®es DeeJeM³ekeÀ IeìkeÀ meefJemlej mHeä keÀje.
3) DeeHeÊeer cnCepes keÀe³e? DeeHeÊeer®es ceeveJeer peerJeveeJej keÀe³e HeefjCeece nesleele les mHeä keÀje.
4) DeeHeÊeer®es ceeveJeer peerJeveeJejerue MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ HeefjCeece mHeä keÀje.
5) DeeHeÊeer®es ceeveJeer peerJeveeJejerue DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ HeefjCeece mHeä keÀje.
6) DeeHeÊeer cnCepes keÀe³e? DeeHeÊeer HetJe&le³eejer mHeä keÀj e.
7) DeeHeÊeerceOeerue ceole keÀe³e& Je efveOeer efJekeWÀêerkeÀjCe mHeä keÀje.
8) DeeHeÊeer efJe9) DeeHeÊeerceO³es HegveJe&meveeefJe10) efìHee efuene
1) efveme ie&efveefce&le DeeHeÊeer.
2) ceeveJeefveefce&le DeeHeÊeer.
3) DeeHeÊeer efve³eespeve ®e¬eÀ.
4) DeeHeÊeer®es ceeveJeer peerJeveeJej DeeefLe&keÀ HeefjCeece.
5) DeeHeÊeer®es ceeveJeer peerJeveeJej ceeveefmekeÀ HeefjCeece.
6) DeeHeÊeer®es ceeveJeer peerJe veeJej MeejerefjkeÀ HeefjCeece.
7) DeeHeÊeer®es ceeveJeer peerJeveeJej meeceeefpekeÀ HeefjCeece.
8) DeeHeÊeerceOeerue ceole keÀe³ex.
9) DeeHeÊeer ceOeerue efveOeer efJekeWÀêerkeÀjCe.
10) HegveJe&meve.
11) DeeHeÊeer HetJe&le³eejer.
munotes.in

Page 74

745
efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeve -1
IeìkeÀ j®evee :
5.0 GefÎ<ìs
5.1 ÒeemleeefJekeÀ
5.2 efJe%eevee®ee efJekeÀeme
5.2.1 Òee®eerve mebmke=Àefle
5.2.2 HeejbHeefjkeÀ keÀeueKeb[
5.2.3 ceO³e³egie
5.2.4 leke&ÀMekeÌleer DeeefCe ÒeyeesOevee®es ³egie
5.3 efJe%eevee®es m JeªHe
5.3.1 efJe%eevee®eer leÊJes DeeefCe JewefMe<ìîes
5.3.2 efJe%eeve cnCepes DevegYeJepev³e DeeefCe Òeel³eef#ekeÀ %eeve
5.3.3 mew×ebeflekeÀ DeeefCe efJeOeerûee¿e %eeve
5.4 efJe%eeve DeeefCe DebOeÞe×e
5.4.1 HegjeCe / HeewjeefCekeÀ keÀLeebceOeerue efJ e%eevee®eer YetefcekeÀe
5.4.2 DebOeÞe×e DeeefCe HetJe&ûen
5.4.3 efJe%eeve DeeefCe Jew%eeefvekeÀ efmLeleer
5.4.4 Jew%eeefvekeÀlee ns Yeejleer³e veeieefjkeÀeb®es cetueYetle keÀle&J³e
5.5 owvebefove peerJeveeleerue efJe%eeve
5.5.1 leb$e%eeve, DeLe& Je ef JekeÀemeeleerue YetefcekeÀe
5.5.2 efJe%eeve DeeefCe leb$e%eevee®ee HejmHej mebyebOe
5.6 meejebMe
5.7 efJeÐeeHeerþmlejer³e ÒeMve
5.0 GefÎäîes
1) efJe%eevee®eer Òeieleer mecepeeJetve IesCes.
2) efJe%eevee®es mJe©He Je JewefMeäîes mecepeeJetve IesCes.
3)efJe%eeve Je Jew%eeefvekeÀ ¢efäkeÀesve mecepeeJetve IesCes.
4) DebOeÞe×e efveJeejCeeleerue efJe%eevee®eer YetefcekeÀe mecepeeJetve IesCes.
5) owvebefove peerJeveeleerue efJe%eeve Je leb$e%eeve mecepeeJetve IesCes.munotes.in

Page 75

755.1 ÒeemleeefJekeÀ
ceeCetme ne efJe®eejM eerue ÒeeCeer Deens. kegÀletnue, efpe%eemee DeeefCe efJe®eej ³ee ceeCemee®³ee
cetueYetle ÒeJe=Êeer Deensle. ³ee efpe%esmescetUs®e Deieoer Òee®eerve keÀeUeHeemetve efvemeiee&le Ie[CeeN³ee Ieìveeb®³ee
keÀejCeeb®ee MeesOe IesC³ee®eer ceeCemee®eer Oe[He[ Deepe met×e DeKeb[HeCes meg© Deens. DeeHeu³ee YeesJeleeueer
Ie[CeeN³ee vewmeefie&keÀ IeìveebefJeGueie[C³ee®³ee ¢efäves ceeveJee®es Òe³elve megª nesleele. efvemeiee&le Ie[CeeN³ee I eìveebyeÎue `keÀe'?
`keÀmes'? DeMee ÒeMveebletve efJe%eeve pevceeuee ³esles.
DeeHeu³ee owvebefove peerJeveele efJe%eeveeuee Del³eble cenÊJe Deens. owvebefove peerJeveele efJe%eeve ne
Meyo DeeHeCe DeveskeÀ JesUe JeeHejle Demelees. efJe%eeveecetUs®e Deepe c eeveJee®es peerJeve megKekeÀj Peeuesues
Deens. leb$e%eevee®³ee meene³³eeves Meeðeer³e %eevee®ee owvebefove peerJeveele GHe³eesie keÀ©ve DeeHeCe DeeHeues
peerJeve megKeer Je mece=× keÀjC³ee®ee meelel³eeves Òe³elve keÀjerle Demelees.
5.2e f J e % e e v e e ® e ee f J e k eÀeme
efJe%eevee®ee Giece efveef½eleHeCes kesÀJne Peeuee ns meebieCes DeefleMe³e keÀþerCe Deens. cee$e ceeveJeer
efpe%eemesletve efJe%eevee®ee Giece Peeuee Demes DeeHeu³eeuee efveef½eleHeCes cnCelee ³esF&ue. Deieoer Òee®eerve
keÀeUeHeemetve ceeveJeeuee ef vemeiee&leerue DeveskeÀ IeìveeyeÎue kegÀletnue Jeeìle Deens. ³ee kegÀletnueeHeesìer l³eeves
efvemeiee&leerue IeìveebyeÎue efJe®eej kesÀuesuee efometve ³eslees. l³ee®ee Òel³e³e Òee®eerve Oece&ûebLeeletve ³eslees.
me=äer®³ee GlHeÊeeryeÎue JesieJesieȳee Oece e&®³ee Oece&ûebLeebceO³es JesieJesieUs efJe®eej ceeb[uesues efometve ³esleele.
%eeve efJe%eevee®ee SkeÀ met#ce Oeeiee ³ee l³ee®³ee ÒeeLeefcekeÀ eE®eleveele efometve ³eslees.
DeeefoceeveJeeves DeeHeu³ee owvebefove iejpee YeeieefJeC³eemeeþer DeveskeÀ efveme ie&MekeÌleeR®ee GHe³eesie
keÀ©ve Iesleuee. keÀe<þeJej keÀe<þ Ieemetve l³eeves Deiveer efvecee&Ce kesÀuee. peefceveerletve Jej ³esCeeN³ee
JevemHeleerveer l³eeuee DeVe HegjJeues. mJemebj#eCeemeeþer Je efMekeÀejermeeþer l³eeves oie[e®eer nl³eejs yeveefJeueer.
Jemletb®es DeveskeÀlJe Heentve SkeÀeHes#ee DeefOekeÀ Jemlet ceespeC³ee®eer keÀuHevee l³eeuee met®eueer. ³ee ÒekeÀej®³ee
l³ee®³ee efvel³ee®³ee iejpeebletve %eeveefJe%eeveeves ÒeejbYeer®eer HeeJeues ìekeÀueer DemeeJeerle.
5.2.1 Òee®eerve mebmke=Àleerue efJ e%eeveë
meeOeejCeHeCes F.me.HetJe& 5000 les F.me.Het. 2000 ³ee keÀeueKeb[ele peiee®³ee efJeefJeOe
Yeeieele veoerefkeÀveejer JesieJesieȳee mebmke=Àleer efJekeÀefmele Peeu³ee nesl³ee. l³eeHewkeÀer keÀener Òee®eerve mebmke=Àleer
Heg{erueÒeceeCes meebielee ³e sleerue.
5.2.1.1 ye@efyeueesefve³eve mebmke=Àleerë
ye@efyeueesefve³ece mebmke=Àleer F.me.Het.3500 les F.me.Het. 2000 ³ee keÀeueKeb[ele lewefûeme Je
³eÖesÀefìme ³ee veÐeeb®³ee KeesN³eele DemleerlJeele nesleer. ³ee megHeerkeÀ YetYeeieeJej ye@efyeueesefve³ev e mebmke=Àleer®ee
efJekeÀeme Ie[tve Deeuee. JeCe&ceeuee ÒeLece le³eej keÀjC³ee®es Þes³e ³ee mebmke=ÀleerkeÀ[s peeles. ³ee®e
mebmke=ÀleerceO³es uesKeve keÀues®eer meg©Jeele Peeu³ee®es efometve ³esles. Deesu³ee ceeleer®³ee ef$ekeÀesCeeke=Àleer,
®eewkeÀesveer Je MebkeÀeke=Àleer þeskeÀȳeebJej yees©ves ìes®etve uesKe GceìefJeC³eele ³esle. ns þeskeÀUs Yeepetvemunotes.in

Page 76

76`FefäkeÀeuesKe' le³eej kesÀues peele. DeMee He×leerves efJeìebJej efueefnuesu³ee HegmlekeÀeb®es SkeÀ ûebLeeue³e
F.me.Het. meeleJ³ee MelekeÀele efveveeJeer Menjele nesles. l³eebveer jlveebvee cegueecee osC³ee®eer, YeeskeÀs Hee[C³ee®eer
Je l³eeJej KeesokeÀece keÀjC³ee®eer keÀueener MeesOetve keÀe{ueer. efJeCekeÀecee®eer keÀueener l³eebvee DeJeiele nesleer.
mebK³ee ceespeC³eemeeþer l³eebveer meeþ ³ee DebkeÀeJ ej DeeOeeefjle nesleer. l³eebveer peefceveer®³ee ceespeceeHeemeeþer p³ee Deeke=Àl³ee yeveefJeu³ee l³eebletve Yetefceleer le³eej Peeueer.
keÀeueceeHeveemeeþer l³eebveer íe³ee³eb$e le³eej kesÀues nesles. l³ee®eyejesyej l³eebveer Heb®eebiee®eer efveefce&leer ner kesÀueer
nesleer.
5.2.1.2 FefpeeqHMe³eve mebmke=Àleerleerue efJe%eeveë
FefpeeqHMe³eve mebmke=Àleer veeF&ue veoer®³ee keÀeþer F.me.Het. 4500 ®³ee DeemeHeeme efJekeÀefmele
Peeuesueer nesleer. peiee®³ee meebmke=ÀeflekeÀ Je Jew%eeefvekeÀ ÒeieleerceO³es FefpeHle®es mLeeve HeÀej cenÊJee®es Deens.
efMeuHekeÀuee, OeelegkeÀece, megleej, kegbÀYeej ³eebveer le³eej kesÀuesu³ee efJeefJeOe keÀueeke=ÀleeR®es Glke=Àä vecegves
FefpeeqHMe³eve ueeskeÀebveer meeO³e kesÀuesu³ee Meeðeer³e Ò eieleer®es efveoMe&keÀ Deensle.
FefpeeqHMe³eve ueeskeÀeb®³ee Oeeefce&keÀ Þe×eb®ee ÒeYeeJe l³eeb®³ee mLeeHel³e keÀuesJej He[uesuee efometve
³eslees. efHej@efce[ ceO³es þsJeuesu³ee ceeCemeeb®³ee ce=leosneJej jemee³eefvekeÀ mebmkeÀej keÀ©ve lees keÀe³ece®ee
efìkeÀJetve þsJeC³ee®es keÀewMeu³e l³eebvee Deelcemeele nesles. efHej@efce[dmeJej Keesouesues uesKe, l³eele þsJeuesu³ee
`ceceer', l³eeb®³eeJej iegb[eUuesueer Jeðes, oeefieves, keÀueekegÀmejer®³ee Jemlet, nl³eejs, Meðes F. Je©ve
Fleke̳ee Òee®eerve keÀeUele erueFefpeHle®eer Jew%eeefvekeÀ Òeieleer ue#eele ³esles. l³ee®eyejesyej l³eeb®³ee mLeeHel³e
Meeðee®eer keÀuHevee l³eebveer yeebOeuesu³ee efHej@efceae[meJe©ve ³esles.
veeF&ue veoer®³ee Hegje®³ee Oeeske̳ee®ee Deboepe ³eeJee cnCetve ³ee mebmke=Àleerleerue ueeskeÀebveer
DeekeÀeMeeleerue ûen leeN³eeb®es efvejer#eCe Je DeY³eeme kesÀuee neslee. J³eJenejele GHe³eesieer He[sue FleHele
FefpeeqHMe³eve mebmke=Àleerleerue ueeskeÀebvee ieefCelee®es %eeve nesles. Mesleer®es #es$eHeÀU keÀmes keÀe{e³e®es, oesve
Jemletb®ee r Oeev³eele eEkeÀcele keÀMeer keÀe{e³e®eer, Demes jespe®³ee J³eJenejeleerue efnMeesye l³eebvee ieefCelee®³ee
meene³³eeves keÀjlee ³esle. keÀener mebK³eelcekeÀ KegCee l³eebveer le³eej kesÀu³ee nesl³ee. Yetefceleer³e %eeveeMeer les
Heefjef®ele nesles. l³eebv eer yeebOekeÀeceele De®etkeÀHeCee ³esC³eemeeþer ieCeerlee®ee GHe³eesie kesÀuee. l³eebvee Metv³ee®ee
GHe³eesie ceenerle veJnlee. ef®e$eefueHeer ner l³eeb®eer uesKeveHe×leer nesleer. ner efueHeer HeefJe$e efueHeer ceeveueer peele
nesleer. Heg{s ef®e$eeSsJepe er ef®evneb®ee JeeHej meg© Peeuee. FefpeeqHMe³eve ueeskeÀebveer Keieesue Meeðeele yejer®e
Òeieleer kesÀueer nesleer. ûenieesueeb®³ee efvejer#eCeeJeªve ûen Je leejs ³eeleerue HeÀjkeÀ l³eebvee DeesUKelee ³esle
neslee. l³eebveer meewj Heb®eebie mJeerkeÀejues nesles. keÀeueceeHeveemeeþer les `íe³ee³eb$e' JeeHejerle Demele.
FefpeeqHMe³eve mebmke=Àleerleerue ueeskeÀebvee Meðeef¬eÀ³es®esner %eeve nesles. l³eebveer le³eej kesÀuesueer
Deewl³ee®eyejesyej DeMeg× OeelegHeemetve Meg× Oeelet le³eej keÀjC³ee®eer keÀueener l³eebvee ceenerle nesleer.
5.2.1.3 Òee®eerve ®eerveer mebmke=Àleerë
Òee®eerve ®eerveer mebmke=Àleer nes -nBie-nes Je ³eebielmeer ³ee veÐe eb®³ee KeesN³eele efJekeÀefmele Peeueer.
Òee®eerve keÀeUeleerue ner Òeiele mebmke=Àleer nesleer. efJe%eevee®³ee #es$eelener l³eebveer kesÀuesueer Òeieleer
GuuesKeveer³e nesleer. l³eebveer ner Òeieleer efJeefJeOe #es$eele kesÀueer nesleer. l³eebveer kesÀues ueerMeeðeer³e Òeieleer
Heg{erue ÒeceeCes meebielee ³esF&ue.munotes.in

Page 77

771) mLeeHel³eMeeðe :
®eerveer %eevekeÀesMeele Gb®e Iejs, JeeìesUs efpeves ³eeefJeÒeecegK³eeves ueeketÀ[ Je yeebyet®ee JeeHej ceesþîee ÒeceeCeeJej kesÀuee peele Demes. He@iees[e eEkeÀJee ceveesjs ns ®eerveer
mLeeHel³e keÀues®es Glke=Àä GoenjCe Deens. peieeleerue meele Dee½e³ee¥HewkeÀer SkeÀ ®eerve®eer Òe®eb[ eEYele ns
Òee®eerve ®eerveer mebmke=Àleerleerue mLeeHel³ee®ee Glke=Àä vecetvee Deens. ®eervee r ueeskeÀebvee leìyeboer keÀjCes, jmles
le³eej keÀjCes, Hetue yeebOeCes, keÀeueJes yeebOeCes, F. ®es %eeve nesles.
2) KeieesueMeeðe :
®eerveer ueeskeÀebveer ûeneb®³ee ieleer®es De®etkeÀ efvejer#eCe kesÀues nesles. met³ee&®ee Go³e, Demle,
$eÝleg®e¬eÀ, ve#e $es, ³eeb®eer ceeefnleer osCeejer Heb®eeies l³eebveer le³eej kesÀueer nesleer. met³ee&®³ee Je ®ebêe®³ee
ûenCeeb®³ee veesoer l³eebveer kesÀu³ee nesl³ee. F.me.Het. 611 Heemetve l³eebveer ûenefvejer#eCee®es J³eJeefmLele lekeÌles
keÀªve þsJeues Deensle.
3) ie efCele :
l³eebvee oMeebMe He×leer ceenerle nesleer. l³eebvee yeerpeieefCelee®es %eevener nesles. ®e@ienWie ³ee
ieefCele%eeves F.me. 132 ceO³es YetkebÀHeoMe&keÀ ³eb$e MeesOetve keÀe{ues.
4) JewÐekeÀMeeðeë
ogmeN³ee MelekeÀeleerue ®e@ie ®etbie eEveie ³ee Jew Ðeeves JewÐekeÀMeeðeeJej efueefnuesues ûebLe Òeefme×
Deensle. l³eeb®es `Deenej ³eespevee', `pJej ef®eefkeÀlmee' ns ûebLe oerIe&keÀeUHe³e¥le ÒeceeCe ceeveues peele nesles.
®eeDees ³egDee@ve HeBÀie ³eeves ðeerjesie Je yeeuejesie ³eeb®eer ef®eefkeÀlmee keÀjCe ejsûebLe efueefnues.
5) leb$eefJeÐeeë
®eerveer ueeskeÀ leb$eefJeÐesle efJeMes%eeve nesles. íHeeF&®eer keÀuee, jsMeerce, keÀeieo, efoMeeoMe&keÀ ³eb$e Je MeesYes®eer oe© F. iees äer ®eerveves
peieeuee efouesu³ee cenÊJeHetCe& osCei³ee nesle.
5.2.1.4 eEmeOet mebmke=Àleer :
meeOeejCeHeCes F.me. HetJe& 2500 les F.me.HetJe& 1500 ¿ee keÀeUele peieÒeefme× eEmeOet
mebmke=Àleer DeefmlelJeele nesleer. ner mebmke=Àleer n[eHHee mebmke=Àleer cnCetvener DeesUKeueer peeles. eEmeOet veoer®³ee
KeesN³eele ¿ee mebmke=Àleer®es DeJesMepeeles.
eEmeOet mebmke=Àleerleerue efJe%eeveë
1) veiej j®evee :
eEmeOet mebmke=Àleer®³ee GlKeveveele DeefleMe³e ³eespeveeye× He×leerves JemeefJeuesues veiej meeHe[ues
Deens. peieeleerue keÀesCel³eener %eele mebmke=Àleerle ve Dee{UCeejer ³eespeveeye× DeeefCe jsKeerJe veiej j®evee
³esLes efometve ³esles. ³eeJe©ve lelkeÀeefueve ueeskeÀebvee Yete fceleer®es %eeve nesles ns mHeä nesles.munotes.in

Page 78

782) penepe yeebOeCeer :
mecegêceeiex J³eeHeej keÀjC³eemeeþer ueeieCeeN³ee penepeeb®eer yeebOeCeer Je og©mleer keÀjC³eemeeþer
ueesLeue ³esLes HekeÌke̳ee efJeìebveer yeebOeuesueer YeJ³e DeekeÀeje®eer ieesoer Deefmle lJeele nesleer. ³ee mebmke=Àleerleerue
ueeskeÀebvee mecegê ÒeJeeme, penepe yeebOeCeer, Yejleer Je Deesnìer®³ee ÒeceeCee®es ³eLeeLe& %eeve nesles Demes
efomeles.
3) DeuebkeÀej :
DeuebkeÀejebmeeþer MebKe, eEMeHeues, neqmlebole, ³eeyejesyej®e meesves, ©Hes, leebyes, ye´e@Pe F. Oeeletb®ee
les GHe³eesie keÀjerle Demele. keÀCe&YetvegHetj ns DeuebkeÀej DeefleMe³e keÀueekegÀmejerves yeveefJeuesues efomeleele. ³eeJe©ve DeuebkeÀej le³eej keÀ jCeeje
Jeie& ³esLes DeefmlelJeele DemeeJee Demes ceevelee ³esles.
4) DeewefMeueepeerle, meebyeje®es eEMeie, mecegêHesÀme F. Jemletb®ee ³esLeerue ueeskeÀ DeewkeÀjerle DemeeJesle Demes efometve ³esles.
5) Jepeve Je ceeHesë
³eemebmke=Àleer®³ee GlKeveveele meeHe[uesueer Jepeves Je ceeHes JewefMeäîeHetCe& Deensle. Jepeves
®eewkeÀesveer Demetve oesjerves G®eueeJ³ee ueeieCeeN³ee DeefleMe³e DeJepe[ JepeveebHeemetve les meesveejeuee GHe³eesieer
He[CeeN³ee ueneve JepeveebHe³e¥le®es meJ e& ÒekeÀej efometve ³esleele. megceejs 20 meWefìceerìj ueebyeer®ee Je veT
meceYeeie kesÀuesuee eEMeHeu³ee®ee SkeÀ legkeÀ[e efceUeuesuee Deens. n[HHee ³esLes ye´eBPe®eer ®eej mesceer ueebyeer®eer
oesvner yeepet legìuesueer SkeÀ keÀe[er efceUeuesueer Deens. efle®³eeJej ®eej meceYeeie efomeleele.
6) efJeCekeÀece
¿ee mebmke=Àleerleerue ueeskeÀebvee keÀeHemeeHeemetve metle keÀe{C³ee®es, keÀeHe[ efJeCeC³ee®es Je Jeðe
efMeJeC³ee®es %eeve nesles Demes efometve ³esles.
7) GÐeesieOebosë
Mesleer®eer DeJepeejs yeveef JeCes, DeMeg× OeeletHeemetve Meg× Oeelet le³eej keÀjCes, DeuebkeÀej yeveefJeCes,
ceeleer®eer Je Oeelet®eer Yeeb[er yeveefJeCes, Meeðes le³eej keÀjCes, penepe yeebOeCes F. J³eJemee³e ³esLes DemeeJesle
Demes efometve ³esles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : Òee®eerve keÀeueKeb[eleerue efJe%eevee®ee Dee{eJee I³ee.munotes.in

Page 79

795.2.2 HeejbHeefjkeÀ keÀeueKeb[ / DeefYepeele ³egieë
5.2.2.1 Òee®eerve Yeejleeleerue efJe%eeveë
Òee®eerve Yeejleeleerue ueeskeÀebveer DeeHeues peerJeve megKece³e keÀjC³eemeeþer Je efvejHes #e%eeve
efceUefJeC³eemeeþer efJeefJeOe Meeðeeb®ee KetHe DeY³eeme kesÀu³ee®es efometve ³esles. ³eesie Je DeO³eelceeyejesyej®e
l³eebveer JesieJesieȳee efJe1) KeieesueMeeðeë
Òee®eerve Yee jleer³eebveer KeieesueMeeðeele KetHe Òeieleer kesÀuesueer nesleer. Heefnuee Dee³e&YeAE,
Jejenefcenerj, ye´ïeiegHle, YeemkeÀje®ee³e& F. p³eesefleefometve ³esles. Heefnuee Dee³e&YeAE ³eeves `Dee³e& efme×eble' ne ûebLe efueefnuee. Yeejleer³e p³eesefleMeem$eer³e DeY³eeme ³ee ûebLee®ee j®evesHeemetve met© Peeuee Demes cnCeeJe³eeme njkeÀle veener. Jejeefnefcenerj
³eeves Gppewve ³esLes Demeuesu³ee lelkeÀeueerve JesOeMeeUsle mebMeesOeve kesÀues. ûen Je leeN³eeb®es efvejer#eCe
keÀjC³eemeeþer l³eeves HeeskeÀU veUer®ee JeeHej kesÀuee.
`efmeOoebleefMejesceCeer' Je `keÀjCekegÀletnue' ns p³eesefleûebLe nesles. He=LJeer ieesue Demetve leer DeeHeu³ee Deem eeYeesJeleer efHeÀjles. He=LJeer®³ee íe³escegUs®e ûenCes
ueeieleele. F. ieesäer l³eebveer meebefieleu³ee.
2) JewÐekeÀMeeðeë
JewefokeÀ keÀeUele JewÐekeÀMeeðeele Dee³egJexo ner cenÊJee®eer efJe%eeve MeeKee efJekeÀefmele Peeueer
nesleer, Meu³eef®eefkeÀlmee, Deewnesles. JesokeÀeUeleerue DeeféeveerkegÀceej, OevJeblejer, megÞegle, ®ejkeÀ, peerJekeÀ F. JewÐeebveer Dee³egJexoele
cenÊJee®es ³eesieoeve efou³ee®es efometve ³esles.
3)ieefCeleMeeðe :
JewefokeÀ keÀeueKeb[ele ieefCele Je Yetefceleer®eener efJekeÀeme Peeu³ee®es efometve ³esles. Heefnuee Dee³e&YeAE
³eeves ieefCelee®ee Hee³ee j®euee. ye´ïeiegHle ³eebves DeeefLe&keÀ osJeIesJe, J³eepe J³eJenej ³eemebyebOeer
DebkeÀieefCelee®ee JeeHej kesÀuee. veJeJ³ee MelekeÀeleerue ceneJeerj ³edebveer ieefCeleerceO³es `Metv³ee®³ee' GHe³eesiee®es
efJeJes®eve kesÀuesues Deens. YeemkeÀje®ee³e& ³eeb®es `efme×ebleefMejesceCeer' Je `efueueeJeleer' ns oesve peieÒeefme× ûebLe
Deensle. `efueueeJeleer' ne DebkeÀieefCeleeJej efueefnuesuee ûebLe Deens.
4) jmee³eveMeeðeë
`efme× veeieepe&gve' ne lelkeÀeueerve jmee³eveeJejerue ÒecegKe ûebLe Deens. veeieepe&gveeuee efkeÀce³ee
jmee³evee®ee pevekeÀ ceeveues peeles. ³ee keÀeUele jbiekeÀece, YemceerkeÀjCe, GOJe&H eeleve, yeeOeeletjme, meb³egies, mebefceÞe Oeelet le³eej kesÀues peele.
5.2.2.2 Òee®eerve ûeerkeÀeb®es efJe%eeve :
peieeleerue Òee®eerve mebmke=ÀleeRceO³es ûeerkeÀ mebmke=Àleer®es efJeMesefJeéee®es jnm³e Gueie[C³ee®ee melele Òe³elve keÀjerle nesles. F.me.HetJe& meneJ³ee MelekeÀeHeemetve®ee Òee®eerve
ûeerkeÀ efJe%eevee®ee Fefleneme GHeueyOe Deens. ÒeecegK³eeves Dee³eesefve³ee, DeLesvme DeeefCe DeueskeÌPeebef[^³ee ³ee
Menjele ûeerkeÀ efJe%eevee®ee efJekeÀem eP e e u e s u e ee f o m e l e e s .munotes.in

Page 80

801) KeieesueMeeðeë
Hee³eLeeieesjme ³eebves He=LJeer ieesue Deens ner keÀuHevee meJe&ÒeLece ceeb[ueer. Heecexvee³eef[me ³eeves
He=LJeer ieesue Deens Je leer efHeÀjle Deens ns efJe®eej ceeb[ues. efPeveesHesÀefveme®³ee celes met³e& Je leejs ns JeeHesÀ®es
Òe®eb[ Hesìuesues ieesUs Deensle. met³e& Je leejs ns owJeer HeoeLe& vemetve les efJeéeeleerue Flej efJeveeMeer
JemletbÒeceeCes®e Deensle Demes l³eeb®es cele nesles.
2) YetefceleerMeeðeë
Lesume ne Òeefme× ieefCele%e, leÊJe%e DeeefCe Meeð e%e cnCetve DeesUKeuee peelees. l³eeves peceerve
ceespeC³eemeeþer keÀener efve³ece le³eej kesÀues. l³eeletve®e YetefceleerMeeðee®ee pevce Peeuee. Hee³eLeeieesjme ³eeves
keÀeìkeÀesve ef$ekeÀesCee®ee efme×eble `Hee³eLeeieesjme®es Òeces³e' ceeb[ues Òee®eerve keÀeUeleerue ³egeqkeÌue[ ne
³egjesHeeleerue cenÊJee®ee mebMeesOekeÀ neslee. Yetefceleeruee Meem$eer³e peieele ceevee®es mLeeve efceUJetve osCeeje ne
Meem$e%e neslee. l³eeuee YetefceleerMeeðee®ee pevekeÀ cnìues peeles. Deeefke&Àefce[erpe ³eeves Jele&gUe®ee HejerIe Je
J³eeme ³eeb®es iegCeesÊej ÒeceeCe MeesOetve keÀe{ues.
3) JewÐekeÀ Meeðeë
Òee®eerve ûeerkeÀebveer JewÐekeÀMeeðeele GuuesKeefve³e keÀe³e& kesÀu³ee®es efometve ³esles. ScHes[eskeÌuesme ³eeves
He=LJeer, DeeHe, lespe, Jee³et ner efJeéee®eer cetueYet le êJ³es Deensle. ne efme×eble ceeb[uee. lees efveneslee. ceveg<³ee®³ee meJe& ef¬eÀ³ee meJe&mJeer jkeÌleeJej DeJeuebyetve Deensle Demes cele l³eeves ceeb[ues.
efnHee@¬e@Àefìme ne Òeefme× ûeerkeÀ JewÐe neslee. l³eeves Mejerj efJe%eeveeJej efueKeeCe kesÀuesues Deens. ceeveJee®³ee
Mejerje®eer Òel³e#e ®eerjHeÀe[ keÀ©ve MejerjMeeðeemebyebOeer efnje@efHeÀueme ³eeves %eeve efceUefJeues.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : DeefYepeele ³egieeleerue Jew%eeefvekeÀ efJekeÀeme mHeä keÀje.
5.2.3 ceO ³e³egie
ceeveJeer Feflenemeeuee Òee®eerve ³egie, ceO³e³egie DeeefCe DeJee&®eerve ³egie Demes meeceev³eHeCes leerve
keÀeueKeb[ele efJeYeeieues peeles. ³ee ¢äerves ceO³e³egie ns Òee®eerve Je DeeOegefvekeÀ ³egie ³eebvee pees[Ceeje
meb¬eÀceCe keÀeU cnCetve mec epeuee peelees. ³egjesHe®es FeflenemekeÀej ³ee keÀeueKeb[eme ceO³e³egieerve keÀeU,
Þe×e³egiee®ee keÀeU, lecees³egie, DeMeer efvejefvejeUer veeJes osleele. ûeerkeÀ Je jesceve mebmke=ÀleeR®³ee
Nnemeeveblej®ee peJeUpeJeU SkeÀ npeej Je³ee keÀeueKeb[e®eer vescekeÀer meg©Jeele keÀesþs Je DeKesj keÀesþs Peeueer ³ee efJelecees³egiee®³ee keÀeueKeb[ele ³egjesHeceO³es Jew®eeefjkeÀ DeHe³eMeecegUs veJeerve %eeve efJe%eeve efvecee&Ce
Peeues veener. jesceve meece´ep³ee®ee veeMe Peeu³eeJej ³egjesHe®ee Oeeefce&keÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ
vesle=ÊJee®ee Jeejmee jesceve ke@ÀLee@efuekeÀ ®e®e&keÀ[s iesuee Je jepekeÀejCe ner ®e®e&®³ee F®ísvegmeej ®eeuet
Peeues. YeeweflekeÀ peiee®eer ef®eefkeÀlmee, efvejer#eCe Je Òe³eesie keÀjCes ns HeeKeb[er Jele&ve mecepeues peeTmunotes.in

Page 81

81ueeieues. l³eecegUs ûeerkeÀ mebmke=ÀleerceO³es efvecee&Ce Peeuesuee %eeve efJe%eevee®ee Jeejmee efceUeuesuee meceepe
uegUeHeebieUe Peeuee. Oece&meÊ es®³ee efJe%eeve efJejesOeeves HetJe&ûenotefefpe%eemetJe=Êeerves mebMeesOeve keÀjC³ee®eer F®íe Je meeceL³e& ³eeb®ee ueesHe Peeuee. ûeerkeÀ mebmke=Àleerle efvemeie&,
efJe%eeve Je leÊJe%eeve ³eeb®eer meebie [ Ieeleueer nesleer. jesceveebveer ceeveJeer ÒesjCesuee HetjkeÀ DeMee
J³eJenejesHe³eesieer efJe%eevee®ee HegjmkeÀej kesÀuee neslee. l³ee efJe%eevee®³ee GHeemeves®eer efHeísneì De%eeve
³egieele Peeueer.
5.2.3.1 ceO³e³egieerve Dejyeeb®es efJe%eeve:
ceO³e³eg iee®³ee keÀeueKeb[ele Dejye mebmke=Àleerves yegef×efJekeÀemeeuee DeeefCe efJe%eevee®³ee Òeieleeruee
HeÀej ceesþe neleYeej ueeJeuee. Oece& ner Þe×s®eer yeeye Deens lej efJe%eeve ner yeg×er®eer yeeye Deens. ne efJe®eej
ÒeceeCe ceeveu³eeves efJe%eevee®³ee Òei eleeruee meg³eesi³e JeeleeJejCe GHeueyOe nesTve mebMe³e, ef®eefkeÀlmee,
DeJeueeskeÀve, Òe³eesie, mebMeesOeve ³ee He×leerb®eer Jee{ megkeÀj Peeueer. Dejyeeb®³ee %eeve Je efJe%eevee®ee efJekeÀeme
oesve JesieJesieȳee ÒeosMeele mJeleb$eefjl³ee Peeuee. mHesvec eOeerue keÀes[exJne efJeÐeeHeerþ Je ìesues[es efJeÐeeHeerþ
ner oesve efJeÐee keWÀês nesleer.
Dejyeebveer ûeerkeÀ Meeðeeb®es DeeefCe efJeÐeeb®es Hegve©ppeerJeve kesÀues. l³ee®eyejesyej l³eebveer
efJe%eevee®³ee efJekeÀemeelener ceesuee®es ³eesieoeve efoues. KeieesueMeeðe, yeerpeieefCele, ef$ekeÀesCeefceleer,
HeoeLee&efJe%eeve, jmee³eveMeeðe, Deew1) KeieesueMeeðeë
KeieesueMeeðeele Deescej Ke³³eece DeuedHeÀjOeeCeer Je Deued –KkeejerPeceer ³eebveer cenÊJe HetCe&
³eesieoeve efoues. Deescej Ke³³eeceves Heb®eebie og©mleer kesÀueer Je peueeefue³eve ke@ÀueW[j le³eej kesÀues. meJe&
ûenieesue keÀener efJeefMeä keÀ#esle efve³eceeves efHeÀjleele. ns cele ÒeefleHeeove keÀ©ve Dejye KeieesueMeeðe%eebveer
yee³eyeueceOee rue Ye´ecekeÀ efJe®eejeb®es Keb[ve kesÀues.
2) yeerpeieefCele :
yeerpeieefCele ns ieefCeleMeeðee®es Debie pejer ûeerkeÀebvee ÒeeLeefcekeÀ mJe©Heele DeJeiele Demeues lejer
les ³ee meb%esuee Hee$e yeveefJeC³ee®es keÀe³e& Deescej Ke³³eeceves kesÀues. l³eeves yeerpeieefCeleeJej ÒeceeCeYetle ûebLe
efueefnuee. J³eeHeeje®³ee efveefceÊeeves Dejyeeb®ee YeejleeMeer mebyebOe Deeu³eeJej ³esLetve DeveskeÀ efJeÐee l³eebveer
Heef½eceskeÀ[s vesu³ee Je lesLetve l³ee ³egjesHeele Hemeju³ee Goe. oMeebMee®eer cetU Yeejleer³e H e×le Dejyeebveer
Heef½eceskeÀ[s vesueer. YetefceleerMeeðeele l³eebveer kesÀJeU ³egeqkeÌue[ eEkeÀJee efnHHeeef¬eÀìdme®³ee ûebLee®ee DevegJeeo
kesÀuee veener lej meceerkeÀjCeebefkeÀle Yetefceleer®ee Hee³ee l³eebveer®e Ieeleuee.
3) HeoeLe& efJe%eeve :
HeoeLe & efJe%eeveele Dejyeeb®eer keÀeceieerjer DeefJemcejCeer³e Deens. ³ee #es$eele Deuyesªveer DeeefCe
DeuednesPesve ³eeb®ee GuuesKe keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. uebyekeÀe®ee efme×eble, Deþje cetu³eJeeve Oeeletb®eer
meeHes#e Jepeves keÀe{Ces F. cenÊJee®es keÀe³e& l³eeves kesÀues.
4) DeewDeefJemesVee ³eebves JewOekeÀMeeðeele ceesþer keÀeceieerjer yepeeJeueer. `DeuenJeer' ³ee ûebLeele jesieefveoeve,
jesieeb®eer ue#eCes DeeefCe Fueepe ³eeJej uesKeve kesÀuesues Deens. l³eeves JewÐekeÀ Meeðee®ee %eevekeÀesM el e ³ e e j
kesÀuee Je jesieeb®³ee efveoeveeyejesyej GHee³e³eespevee keÀjC³ee®³ee ¢äerves DeewleHeemeCes, efJeefJeOe DeJe³eJeeb®³ee jesieeb®eer ef®eefkeÀlmee keÀjCes F. ®ee l³eele meceeJesMe neslee.munotes.in

Page 82

825.2.3.2 ceO³e³egieerve ³egjesHee leerue efJe%eeveë
ceO³e³egiee®³ee keÀeueKeb[eme pejer DebOeej³egie eEkeÀJee lecees³egie cnìues peele Demeues lejer
³egjesHeceO³es keÀener ÒeceeCeele DeeHeu³eeuee Jew%eeefvekeÀ Òeieleer Peeu³ee®es efometve ³esles. meve 1180 ceO³es
efHemee ³esLes pevceeme De euesu³ee efueDeesveeoex HeÀe³eyeesveemeer ³eeves Deeefke&Àefce[erpe, ³egeqkeÌue[, [e³eHeÀeBefìme
³eeb®eer DeesUKe DejsefyekeÀ YeeHeefnues HegmlekeÀ `uee³eyej Syesmeer' le³ee j kesÀues. efpejeu[ Dee@HeÀ Jesume ³eeves HetJexkeÀ[®ee ÒeJeeme keÀ©ve
DeveskeÀ HegmlekesÀ efueefnueer. ceekeÀexHeesuees®eer lesjeJ³ee MelekeÀeleerue ef®eÊeJesOekeÀ meHeÀj meJee¥vee®e efJe®eej
keÀjeJe³eeme ueeJeCeejer þjueer.
pee@[&veme vescees j@efìmeves keÀener HeoeLe&efJepeerJeveemebyebOeer HegmlekeÀ efueefnues. meWì ÖeÀeeqvmeme, meWì [escesefvekeÀ ³eeb®³ee Goej Je menevegYetleer®³ee
Jele&veecetUs efJe%eeveeme Lees[s yejs efoJeme ³esC³ee®e er ue#eCes efomet ueeieueer. lesjeJ³ee MelekeÀele ³egjesHeceO³es
mLeeHeve Peeuesu³ee efJeÐeeHeerþeb®ee ³esLes GuuesKe keÀjCes iejpes®es Deens. Oece&³eg×eveblej Hejle Deeuesu³ee
ueeskeÀebveer Lees[erHeÀej veJeer ¢äer yejesyej DeeCeueer nesleer. efle®³ee yeU eJej veJeefJeÐeeb®³ee Deeiecevee®eer
ef®evns efomele nesleer. keÀe³eÐee®³ee DeY³eemeemeeþer ye@ueesvee Menj Òeefme× nesles. He@efjme, Dee@keÌmeHeÀ[&,
keWÀefye´pe ³esLeerue le©Ce Hebef[leeb®eer ®e®ee& ceb[Us ®e®e&Meer Je Oece&ceþebMeer DemeCeeje Òel³e#e meb yebOe keÀceer
keÀ©ve mJeleb$e Peeueer. jepee®eer ceole efceUeu³ee veblej ³ee®e ®e®ee&ceb[Ueletve efJeÐeeHeerþeb®eer efveefce&leer
Peeueer `³egefveJnefme&ìer Dee@HeÀ jesce' ner SkeÀ cenÊJee®eer mebmLee 1303 ceO³es efvecee&Ce Peeueer.
DeeHeueer Òeieleer leH eemee
ÒeMve : ceO³e³egieerve keÀeueKeb[eleerue Jew%eeefvekeÀ Òeieleer®ee Dee{eJee I³ee.
5.2.4 ÒeyeesOevekeÀeueerve Meeðeer³e Òeieleer:
³egjesHe®³ee Feflenemeele ÒeyeesOeve DeeefCe Oece& megOeejCee ³ee Ieìvee ¬eÀebeflekeÀejkeÀ Ieìvee
mecepeu³ee peelee le. ³ee IeìveebcetUs ³egjesHeele Jew®eeefjkeÀ ¬eÀebleer Ie[tve Deeueer DeeefCe Meeðeer³e Òeieleeruee
veJ³eeves ®eeuevee efceUeueer. ÒeyeesOevee®³ee keÀeueKeb[ele cetueYetle Meeðeer³e mebMeesOeveeme ®eeuevee efceUeueer
DeeefCe l³eeletve DeeOegefvekeÀ efJe%e evee®ee efJekeÀeme Peeuee. ÒeyeesOeve keÀeUele KeieesueMeeðe, Yetieesue, ieefCele,
YeeweflekeÀMeeðe, jmee³eveMeeðe DeMee efJeefJeOe Meeðeeb®ee efJekeÀeme Peeuee. ³ee keÀeueeJeOeerle DeveskeÀ
Meeðe%eebveer ceesuee®eer Yej Ieeleueer. l³ee Meeðe%eeb®³ee keÀec eefiejer®ee Dee{eJee IesCes GHe³egkeÌle þjsue.
1) efvekeÀesueme keÀesHeefve&keÀme (1473 -1543)ë
keÀesHeefve&keÀme ³ee HeesefueMe Meeðe%eeves met³e&keWÀêer efme×eble ceeb[tve meJe& peieele KeUyeU
ceepeefJeueer ûeerkeÀ Meeðe%e ìe@uesceerves ceeb[uesuee He=LJ eerkeWÀêer efme×eble Keesìe þjefJeuee DeeefCe
KeieesueMeeðee®³ee veJeerve Jeeìe Kegu³ee kesÀu³ee. keÀesHeefve&keÀme®³ee met³e&keWÀêer efme×ebleevegmeej met³e& ne
keWÀêefyeot Demetve meJe& ûenleejs met³ee&YeesJeleer efHeÀjleele. lemes®e He=LJeer®ee DeekeÀej Jele&gUekeÀej Deens. He=LJeer
mJele:YeesJeleer efHeÀjle Demeles. ¿ee meJe& %eevee®es Þes³e keÀesHeefve&keÀmekeÀ[s peeles.munotes.in

Page 83

832) kesÀHeuej (1571 -1630)ë
kesÀHeuejves leeN³eeb®³ee ieleer DeeefCe efmLeleer yeÎue®es efve³ece MeesOetve keÀe{ues. l³eeves meJe&ÒeLe ce
Demes oeKeJetve efoues keÀer, ûen Je leejs met³ee&YeesJeleer HeefjJeue³eelcekeÀ ieleerves efHeÀjle Demeleele. ³ee®ee®e
DeLe& l³eeb®eer efoMee Jele&gUekeÀej vemeles. kesÀHeuej®³ee efme×ebleecetUs ns ÒemLeeefHele Peeues keÀer meJe&®e ûen
DeeefCe leejs Hee fjJeue³eelcekeÀ efjleerves efHeÀjle Demetve l³eeb®ee Jesie efmLej Demelees. lemes®e l³eeb®eer keÀ#eener
þjuesueer Demeles.
3) ie@efueefueDees ie@efueueer (1564 -1642)ë
ÒeyeesOevee®³ee keÀeueKeb[eleerue ne meJee&le ceesþe Meeðe%e neslee. HeoeLe& efJe%eeve J e
KeieesueMeeðeeleerue l³eeb®³ee MeesOeebcegUs®e veJ³ee efJe%eevee®ee ÒeejbYe Peeuee. lees DeeOegefvekeÀ Jew%eeefvekeÀ
He×leer®ee pevekeÀ ceeveuee peelees. DeeHeues mebMeesOeve, efvejer#eCe Je Òe³eesie l³eeves Fleke̳ee megmHeäHeCes
ceeb[ues keÀer mebHetCe & ³egjesHeYej l³ee®eer K³eeleer Hemejueer. ceewu³eJeeve jlveeb®eer Ievelee ceespeC³eemeeþer l³eeves
SkeÀ nw[^esmì@efìkeÀ lejepet efvecee&Ce kesÀuee neslee. l³eeves uebyekeÀe®³ee Ie[îeeUe®es leÊJe MeesOetve keÀe{ues.
ie@efueefueDeesves 1609 meeueer meJee&le cenÊJee®ee ogefye&Ceer®ee MeesOe ueeJeuee. efJe%eeveele ieefCelee®ee JeeHej
Òe³eesieMeeruelee, Òel³e#e DevegYeJe ³ee Jew%eeefvekeÀ He×leeR®ee JeeHej l³eeves kesÀuee neslee.
4) je@yeì& Jee@F&ue (1627 -1691)ë
je@yeì& yee@Fue ³eebveer jmee³eveMeeðeeleerue De efleMe³e cetueYetle DeMeer HeoeLee¥®³ee cetueêJ³eeb®eer
keÀuHevee ceeb[ueer. keÀesCel³eener HeoeLee&®³ee vecegv³ee®es Hejer#eCe keÀjC³eemeeþer DeveskeÀ jemee³eefvekeÀ
leHeemeC³ee He×leMeerj keÀ©ve l³eeceO³es keÀesCekeÀesCeles jemee³eefvekeÀ IeìkeÀ Deensle ns MeesOetve keÀe{lee
³esleele. ³ee Hejer#eCe He×leeruee He=LekeÌkeÀjCe Demes veeJe efoues. Jee³egYeejceeHekeÀe®ee GHe³eesie keÀ©ve
HeJe&lee®eer Gb®eer De®etkeÀHeCes ceespelee ³esles. ner ieesä l³eeves MeesOetve keÀe{ueer. yee@F&uecegUs `jmee³eve' ns
Meeðe cnCetve mecepeues peeT ueeieues.
5) yeskeÀve -(1561 -1626)ë
yeskeÀveuee Meeðeer³e He×leer®ee pevekeÀ cnCetve DeesUKeues peeles. efvejer#eCe, Òe³eesie DeeefCe
efJeMues6) efJeu³ece neJes& (1578 -1657) :
efJeu³ece neJex ³eebveer Ëo³ee®³ee keÀe³e&ÒeCeeueerefJeDeY³eemeeuee veJeerve efoMee osC³ee®es keÀe³e& kesÀues. Ëo³ee®es keÀe³e&, l³ee®eer j®evee Je ©efOejeefYemejC e³ e e
Del³eble cenÊJee®³ee ef¬eÀ³eeb®ee Gueie[e efJeu³ece neJex ³eebveer keÀ©ve Mejerj Meeðeele ceesuee®es ³eesieoeve
efoues.
5.2.4.1 leke&À DeeefCe veJeefJe®eejeb®es ³egie :
efJe%eevee®³ee efJekeÀemeeyejesyej ³eb$e³egiee®eer meg©Jeele nesTve ceeveJeer pe erJevee®es meJe& mJe©He®e
efJe%eevee®³ee efJekeÀemeeyejesyej yeouele iesu³ee®es efometve ³esles. SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee DeKesjerme Je
efJemeeJ³ee MelekeÀe®³ee ÒeejbYeer efJe%eevee®³ee #es$eele ¬eÀebeflekeÀejkeÀ efJe®eej ¢{ nesJetve veJ³ee ³egiee®ee ÒeejbYe
nesC³ee®eer ef®evns efomet ueeieueer. veJeerve meeOeveebcetUs DeveskeÀ jnm³eebJej ÒekeÀeMe He[uee. ÒekeÀeMeefkeÀjCeeb®es
mJe©He, GDeCegMekeÌleer, efJeÐ egle ®egbyekeÀer³e lejbie F. veJeveJ³ee efJe

Page 84

84mebkeÀuHeveebcetUs efJe%eeveeuee DeeOegefvekeÀlee ÒeeHle Peeueer. ³ee keÀeueKeb[eleerue keÀener cenÊJee®es Meeðe%e
Heg{erue ÒeceeCes Deensle.
1) Dee³ePe@keÀ v³etìve (1642 -1727)
ieg©lJeekeÀDeeOeejs ûen Je leejs ³eeb®eer ieleer Je efmLeleer, mecegêe®eer Yejleer Je Deesnesìer F. ieesäerJej mebMeesOeve kesÀues
nesles.
2) ®eeue&dme [eefJe&ve (1809 -1883)ë
[eefJe&ve®³ee Gl¬eÀebleerJeeoe®³ee efme×ebleeves mebHetCe& me=äer Je l³eeleerue ÒeeCeer peerJeve ns F&éej
efveefce&le Deens. lemes®e Òel³eskeÀ ÒeeCeer ne mJeleb$e Deens. ¿ee efJe®eejeuee meg©bie ueeJeuee. meJe& peerJeeb®eer
nUtnUt Gl ¬eÀebleer nesle iesueer. kesÀJeU SJe{s®e veJns lej efJekeÀefmele Peeuesues peerJeve meg×e keÀeUe®³ee
DeesIeele yeouele peeles. [eefJe&ve®³ee ¿ee efme×ebleeves peerJeMeeðeeuee veJeer efoMee ÒeeHle Peeueer.
3) efmeiceb[ ÖeÀe@F[ (1856 -1939) :
efmeiceb[ ÖeÀeF &[uee ceevemeMeeðee®ee pevekeÀ ceeveues peeles. ceeveJeer ceve ns Deiec³e DeeefCe iet{
Deens. Demes efJe®eej l³eeves ceeb[ues. ceveg<³e og:KeelcekeÀ DevegYeJe efJemejC³ee®ee Òe³elve keÀjlees DeeefCe
l³eeletve®e Demes DevegYeJe peeefCeJeHetJe&keÀ KeesueJej DeyeesOe ceeveele peeTve yemeleele. peerJeveele
mecee³eespeve ns HeÀej cenÊJee®es Demeles. ¿ee meJee&®ee GneHeesn ÖeÀeF&[ves kesÀuesuee Deens.
4) Deuye[& DeeFvemìeF&ve (1879 -1955)ë
keÀeue DeeefCe efmLeleer ¿ee meeHes#e keÀuHevee Deensle Demes cele ceeb[ Ceeje lees Heefnuee Meeðe%e
neslee. l³eecetUs efJeéeeleerue meJe&®e ieesäer SkeÀceskeÀebMeer meeHes#elesves efveie[erle Deensle l³eeb®ee meeHes#elee
efme×eble efJeéeefJeK³eele Peeuee.
5.3 efJe%eevee®es mJe©He
`efJe%eeve' ne Meyo DeeHeCe ojjespe DeveskeÀ JesUe JeeHejle Demelees. owvebefove peerJeveele DeeHeCe
%eeve, efJe%eeve Je Meeðe ³ee meb%ee vesnceer JeeHejlees. Fbûepeer YeeMeyoebHeemetve Deeuesuee Demetve peeCeCes, mecepeeJetve IesCes Demee ³ee Meyoe®ee D eLe& neslees. mee³evme ³ee
Meyoe®ee He³ee&³e cnCetve cejeþerle `efJe%eeve' ne Meyo DeeHeCe JeeHejlees.
efJe%eevee®eer J³eeK³eeë
MeskeÀ[es JeDemes. cee$e ³ee J³eeK³esle yejs®e oesÖeÀevmeerme yeskeÀve ³eebveer efJe%eevee®eer J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes kesÀueer Deens. ``HetJe&ûen DeeefCe DebOeÞe×e'
¿eeb®³ee efJe©× kesÀuesues yeb[ cnCepes efJe% eeve nes³e.''
keÀesvebì ³eeb®³ee celes ``ceeveJeer yeg×erves efvemeie& Ieìveebleerue keÀe³e&keÀejCe YeeJe ue#eele IesTve
efvejer#eCe DeeefCe Òe³eesie ¿eeb®³ee DeeOeejs Ieìveeb®ee kesÀuesuee megmebye× DeY³eeme cnCepes efJe%eeve nes³e.''munotes.in

Page 85

85[yu³et. meer. [@c Heer³ej ³eeb®³ee celeevegmeej ``efJe%eeve cnCepes efvemeie& Ieìveeleerue mebyebOeeb®ee
DeeefCe les mebyebOe mHeä keÀjCeeN³ee mebkeÀuHevee®ee Jemlegefveÿ DeY³eeme Deens. ''
ce@vemesue [seqJnme, ³eeb®³ee celes ``yee¿e HeefjefmLeleerJej mJeeefcelJe efceUefJe C³eemeeþer ceeCemeeves
kesÀuesuee yeg×erHegjmmej Òe³elve cnCepes efJe%eeve nes³e. ''
Jejerue J³eeK³eebJe©ve DeeHeu³eeuee Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, efJe%eeve cnCepes efvejer#eCe, Òe³eesie
keÀ©ve efceUefJeuesues He×leMeerj Je efMemleye× %eeve nes³e. ³ee J³eeK³eebJe©ve efJe%eevee®es mJe©He ue#eele
³esles.
5.3.1 efJe%eevee®eer JewefMeäîesë
1) Jemlegefveÿ %eeve:
efJe%eeveeleerue %eeve ns JemlegefmLeleerMeer efveie[erle Demeles. les %eeve keÀesCeerner, keÀesþsner, keÀOeerner
DeeefCe keÀmesner Òel³eblejeves e fceUJet MekeÀlees. les %eeve cnCepes Jemlegefveÿ %eeve nes³e. Jemlegefveÿ %eeve
cnCepes J³ekeÌleer efvejHes#e %eeve nes³e. l³ee®es Òel³eblej DeeHeCe keÀOeerner IesT MekeÀlees.
2) DevegYeJepev³e:
Jew%eeefvekeÀ %eeve ns DevegYeJepev³e Demeles. DeMee Jew%eee fvekeÀ %eevee®ee DeeHeu³ee Fbefê³eebvee
DevegYeJe ³eslees. pes DeeHeu³ee Fbefê³eebvee DevegYeJelee ³esle veener, l³eeme Jew%eeefvekeÀ %eeve cnCelee ³esCeej
veener. DevegYeJepev³e HegjeJes ns iegCeelcekeÀ Je mebK³eelcekeÀ ceeefnleerÜejs efceUleele DeeefCe l es®e Jew%eeefvekeÀ
%eevee®ee Hee³ee Deensle.
3) Òel³eblej #eceleeë
efvejer#eCe Je Òe³eesieeÜejs ÒeeHle Peeuesu³ee %eevee®es Òel³eblej IesCes ner l³ee®eer SkeÀ cenÊJee®eer
keÀmeesìer Deens. %eeve pej Òel³eblej#ece vemesue lej les DeefleMe³e mebkegÀef®ele J eJ³eeqkeÌleefve<þ nesF&ue.
De@efme[ceO³es efveUe efueìceme HesHej ye[efJeu³eeme l³ee®ee jbie leebye[e neslees. l³ee®es Òel³eblej meeJe&ef$ekeÀ
mJe©Hee®es Deens.
4) efvejer#eCe DeeefCe Òe³eesieë
keÀesCel³eener ÒekeÀej®es Jew%eeefvekeÀ %eeve ns efvejer#eCe DeeefCe Òe³eesie ³eeÜejs ÒeeHle nesle Demeles.
Meeðeer³e %eeve ns efvejer#eCe Je Òe³eesieeJej DeJeuebyetve Demeles. efvejer#eCe Je Òe³eesieeves Jew%eeefvekeÀ %eevee®eer
J³eeHleer Je De®etkeÀlee Jee{Jelee ³esles.
5) efveef½eleleeë
Meeðeer³e %eeve ns mebef oiOe mJe©Hee®es vemeles. efve:mebefoiOelee ne Meeðeer³e %eevee®ee cenÊJee®ee
iegCe efJeMes%eeve ns efveef½ele mJe©Hee®es vemeu³eeme les keÀOeerner Jemlegefveÿ nesCeej veener.
6) DeJ³eenle Òeef¬eÀ³eeë
Jew%eeefvekeÀ %eeve efceUefJeCes ner SkeÀ efvejblej ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens. ³ee®ee DeLe& Demee keÀer,
DeeHeCeeme ÒeeHle Peeuesues %eeve þjeefJekeÀ cegoleerHe³e¥le®e GHe³egkeÌle þ© MekeÀles. keÀej Ce keÀeUeveg©He
DeeHeu³ee iejpee Je efpe%eemee yeouele peeleele.munotes.in

Page 86

867) GHe³egkeÌlelee :
DeeHeCe ÒeeHle kesÀuesu³ee %eevee®ee pej keÀener®e GHe³eesie vemesue lej l³ee®es ceesue Metv³e nesles.
cnCetve yengleskeÀ Jew%eeefvekeÀ mebMeesOeve ns l³ee®³ee GHe³egkeÌle lesvegmeej yeouele peeles. meO³ee®es ceeveJeer
peerJeve megKeer Je mece=× yeveefJeC³eemeeþer DeeHeCe JeeHejle Demeuesueer GHekeÀjCes ner meJe& Meeðe%eeveer
DeJ³eenleHeCes kesÀuesu³ee HeefjÞeceeb®es HeÀU Deens. efkeÀl³eskeÀ JesUe Meem$eer³e %eevee®eer GHe³e gkeÌlelee
YeefJe<³eeleerue %eeve megueYe nesC³eemeeþer JeeHejC³eele ³esles.
8) Jew%eeefvekeÀ He×leë
SKeeÐee mecem³es®es GÊej MeesOeC³eemeeþer Meeðe%e efJeefJeOe Jew%eeefvekeÀ He×leeR®ee DeJeuebye keÀ©ve
l³ee mecem³es®³ee cetUeHe³e¥le Heesnes®eC³ee®ee Òe³e lve keÀjleele. SKeeÐee mecem³es®ee GkeÀue keÀjC³eemeeþer Je
mebMeesOeveemeeþer Meeðe%e Meem$eer³e He×leer®ee DeJeuebye keÀjleele.
9) cetueYetle efve³ece :
Meeðeer³e mebMeesOeve keÀjleevee Meeðe%e Demes ie=nerle Oejleele keÀer mebHetCe& peie ner SkeÀ j®eve e
Deens. efpe®es cetueYetle efve³ece He=LJeerleueeJej meJe& efþkeÀeCeer meejKes®e Demeleele. Goe. ieefleefJeefve³ece peieeleerue meJe& Jeenveebvee ueeiet He[leele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : efJe%eevee®eer J³eeK³ee meebietve efJe%eevee®ee r JewefMeäîes mHeä keÀje.
efJe%eeve DeeefCe Jew%eeefvekeÀ ¢efäkeÀesve
Meeðeer³e ¢efäkeÀesve ne JeemleJeJeeoer ¢efäkeÀesve Demelees. meesUeJ³ee MelekeÀeleerue megefJeK³eele
leÊJe%e ÖeÀeeqvmeme yeskeÀve ne Meeðeer³e ¢äerkeÀesvee®ee DeeÐe ÒeJele&keÀ ce eveuee peelees. SKeeÐee
mebMeesOevee®eer efoMee mecepeueer cnCepes mecem³eeb®es DeekeÀueve nesF&ue Je mecem³es®es DeekeÀueve Peeu³eeveblej
mecem³es®es efvejekeÀjCe nesF&ue Demes ÒeefleHeeove l³eeves kesÀues. Meeðeer³e ¢äerkeÀesveeletve mecem³eeb®es
efvejek eÀjCe keÀjC³ee®es eEkeÀJee efve1) mecem³es®eer peeCeerJe :
³ee DeJemLesle pesbJne Jew%eeefvekeÀeuee SKeeoer veJeerve Ieìvee efomeles. leWJne l³ee®es kegÀletnue
peeie=le nesles. ³ee kegÀletnueeletve l³ee IeìvesefJeSkeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesles. yeN³ee®e JesUe ³ee mecem³es®es mHeäerkeÀjCe GHeueyOe %eevee®³ee DeeOeejs oslee
³esle veener. l³eecetUs SKeeÐee mecem³es®es efveef½ele mJe©He þjefJeCes Del³eble DeeJeM³ekeÀ þjles.
2) efvejer#eCe DeeefCe Òe³eesiee®es cenÊJeë
mecem³es®es efveef½ele mJeªHe HekeÌkesÀ kesÀu³eeveblej Je DeeHeu³ee mebMeesOevee®eer efoMee DeeefCe J³eeHleer
efveef½ele kesÀu³eeveblej Meeðe%e l³eemeeþer Hees

Page 87

87keÀe³e& efvejer#eCe DeeefCe Òe³eesieeves keÀjlee ³esles. l³ee®eyejesyej meJex#eCe, cetu³eceeHeve, ÒeMveeJeueer F. ceeiee&veer
HegjeJee ieesUe keÀjlee ³eslees. Meeðeer³e ¢äerkeÀesve ne DevegYeJepev³e efvejer#e Ce pecee keÀjCes Je HegjeJ³eeb®eer
lejleto keÀjC³ee®³ee Hee³eeJej DeJeuebyetve Demeles. ³eeceO³es efvejer#eCe Je Òe³eesieeÜejs ceeefnleer ieesUe keÀjCes Je
DeY³egHeiecee®eer efveefce&leer ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
3) DeY³egHeiecee®eer efveefce&leer :
peWJne ÒemLeeefHele %eeve SKeeÐee veJeerve Ieìves®es mHeäerkeÀjCe keÀjC³eeme DemeceLe& þjles.
lesJne l³ee®es mHeäerkeÀjCe keÀjC³eemeeþer SkeÀ leelHegjlee efme×eble ceeb[eJee ueeielees. DeMee efme×ebleeme
DeY³egHeiece eEkeÀJee efme×eble keÀuHevee Demes cnìues peeles. DeLee&le keÀesCeleener DeY³egHeiece HetJe&%eeveeefMeJee³e
ceeb[lee ³esle veener. DeY³egHeiecee®es efJe%eeveeleerue mLeeve Devev³emeeOeejCe Deens.
4) DevegYeJepev³e Je Jemlegefveÿ mHeäerkeÀjCeë
DeY³egHeiecee®es Òel³eblej efvejer#eCe Je Òe³eesiee®³ ee DeeOeejs keÀjlee ³esles. efvejer#eCe Je Òe³eesieeÜejs
efceUefJeuesueer ceeefnleer DevegYeJepev³e ceeefnleer Demeles. Jew%eeefvekeÀebveer keÀe{uesuee efveJew%eeefvekeÀeb®³ee %eevee®eer Jemlegefve<þlee leHeemetve Heenerueer peeles. SKeeÐe eefveHeesnes®euee ns l³eeuee meebielee Deeues Heeefnpes.
Jew%eeefvekeÀ ¢efäkeÀesve ns Yeejleer³e veeieefjkeÀeb®es cetueYetle keÀle&J³eë
Yeejleer³e veeieefjkeÀebceO³es ceesþîee ÒeceeCeeJej DebOeÞe×e Je HetJe&ûen Demeu³e e®es efometve ³esles.
Jew%eeefvekeÀlesceO³es J³eeJeneefjkeÀ leke&À, HetJe&efve³eesefpele mebkeÀuHevee F. ®ee meceeJesMe neslees. keÀesCel³eener
ieesäeR®ee efveCe&³e Iesleevee eEkeÀJee SKeeÐee þece efveCe&³eeHe³e¥le Heesnes®eleevee l³ee®eer meJe& yeepetbvee rl e H e e m e C e e r
keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles. keÀesCel³eener ieesäer®ee meejemeej efJe®eej ve keÀjlee SkeÀebieer ¢äerkeÀesveeletve
efle®³eekeÀ[s Heefnu³eeme efJemebJeeo efvecee&Ce nesC³ee®eer Meke̳elee efvecee&Ce nesles. DeeHeu³eeuee meJe&meeOeejCeHeCes
Demes efometve ³esles keÀer, DeeHeCe HeìkeÀve SKeeÐee ieesäeR®ee meJee¥efieCe efJe®eej ve keÀjlee menpeHeCes SKeeoer
ieesä mJeerkeÀejlees. keÀejCe HeejbHeeefjkeÀHeCes DeeHeCe les Devegceeve mJeerkeÀejuesues Demeles. keÀejCe l³eeb®es
meceLe&ve keÀener Oeeefce&keÀ HegmlekeÀebceO³es eEkeÀJee DeeflecenÊJee®³ee J³ekeÌleerves kesÀuesues Demeles.
Yeejleer³e jep³eIeìves®³ee keÀuece 51 vegmeej osMeeleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee Jew%eeefvekeÀ
¢efäkeÀesve peesHeemeC³ee®ee DeefOekeÀej ÒeeHle Peeuesuee Deens. l³ee®eÒeceeCes ceeveJeleeJeeo efJekeÀmeerle
keÀjC³ee®ee, ®eewkeÀMeer keÀjC³ee®ee Je megOeejCee keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej ³ee®e keÀueceele osC³eele Deeuee
Deens. Jew%eeefvekeÀ ¢efäkeÀesve Oece&efvejHes#e, ceeveJeleeJeeo, ®eewkeÀme yeg×er, DeeefCe megOeejCee ³eeb®³ee
efJekeÀemeeme ceole keÀjlees.
5.4 efJe%eeve DeeefCe DebOeÞe×e
efvemeiee&le Ie[CeeN³ee keÀener ®ecelkeÀeefjkeÀ Je Dee½e³e&pevekeÀ IeìveebyeÎue HeÀej Òee®eerve
keÀeUeHeemetve ceeveJeer ceveele keÀener Ye´ecekeÀ mecepegleer Jeeme keÀ©ve nesl³ee Je Deepener Deensl e. DeMee
De%eevecetuekeÀ mecepegleerletve keÀener HetJe&ûen ceveele þeCe ceeb[tve yemeleele. ner®e DebOeÞe×e nes³e. ³ee®ee
DeLe& Demee keÀer p³ee vewmeieeakeÀ ®ecelkeÀejeb®ee Gueie[e ceeCemeeuee nesT MekeÀle veener. l³eeyeeyeleerle
ceeCemeeves DeeHeu³ee me ceeOeeveemeeþer Demes GÊej MeesOeues keÀer, DeMee vewmeieeakeÀ Ieìveebceeies keÀesCeleerlejer
DeodYetle MekeÌleer keÀece keÀjles. Yeejleeleerue keÀener ueeskeÀ Depetvener HegjeCeeleerue DeJeemleJe keÀuHeveebJejmunotes.in

Page 88

88efJeéeeme þsJeleele. veÐeeb®es Hetj, ogosJeleeb®³ee DeJeke=ÀHescetUs Ie[leele. SKeeoe Deepeej Peeu³eeme Depetvener Kes[îeeleerue ueeskeÀ [e@keÌìjkeÀ[s
ve peelee SKeeÐee ceebef$ekeÀekeÀ[s peeleele. yekeÀjer, keÀeWye[er®es yeUer osleele.
ueeskeÀeb®³ee ³ee DebOeÞe×scegUs®e meceepeeleerue {eWieeryeeyeeb®es HeÀeJeles. ³ee®e ieesäer®ee HeÀe³eoe
IesJetve Oece&HebLee®es HegjmkeÀlex osJee®es DeefmlelJe efme× keÀ© Heenleele Oece&ieg© ueeskeÀeb®³ee DebOeÞe×s®ee
GHe³eesie DeeHeu³ee mJeeLee &meeþer keÀjleele.
Meg× efJe%eevee®³ee GHeemevesle keÀe³e&keÀejCeYeeJee®es mel³e %eeve HeÀej cenÊJee®es Deens. ns vemesue
lej l³ee %eeveeme kesÀJeU peeotefJeÐes®es mJeªHe ÒeeHle nesles. keÀe³e&keÀejCeYeeJe ve mecepeu³eecegUs SKeeÐee
De¢M³e MekeÌleerJej ef JeMJeeme þsJeCes, efle®³ee meeceL³ee&ves, leb$e -ceb$eeves me=äerJ³eeHeej Ie[leele Demes ceeveCes
ne meJe& ÒekeÀej DebOeÞe×sle ³eslees. p³ee meceepeele efJe%eevee®ee ÒekeÀej keÀceer, lesLes DebOeefJeéeeme, ueeskeÀYe´ce,
peeotìesCee, keÀce&keÀeb[ ³eebvee cen ÊJe Demeles. peeotìesC³ee®es DeekeÀDepetvener Deens. efJe%eevee®ee efJekeÀeme pemepemee nesF&ue lemeleMeer meceepeeleerue DebOeÞe×e ner keÀceer nesle
peeF&ue.
5.4.2 DebOeefJeéeeme DeeefCe HetJe&ûenë
ceeCetme ne Þe×e Meerue Demeu³eeves lees SKeeÐee ieesäerJej HeìkeÀve efJeéeeme þsJelees. SKeeÐee
ieesäerJej [esUs PeekegÀve efJeéeeme þsJeC³ee®eer meJe³e cnCepes®e DebOeefJeéeeme nes³e. mebHetCe& ceeefnleer ve
efceUefJelee kesÀuesueer ke=Àleer cnCepes HetJe&ûen eEkeÀJee He tJe&ûenotmJele:®es cele mHeä keÀjCes. HetJe&ûenecetUs He#eHeeleer efveCe&³e IesC³ee®eer Meke̳elee efvecee&Ce nesles. HetJe&ûenecegUs
peeleerefJekeÀu³eeCeeJej efJeHeefjle HeefjCeece keÀjleele. l³eecetUs peeleer³e Je meecetefnkeÀ eEnmee®eejele Jee{ nesles.
meceepeele meefnefJeIeelekeÀ keÀe³ee&keÀ[s JeUtve uegìceej Je peeUHeesU ³ee meejKes ÒekeÀej HeneJe³eeme efceUleele. JesU, Hewmee
Je Òe³elve Jee³ee peeleele. meceepeele keÀe³eoe Je megJ³eJemLee DeefmlelJeele vemeu³ee®eer efmLeleer efvecee&Ce
nesles. efJe%eeve, DebOeefJeéeeme Je HetJe&ûen ³eeceOetve meceepeeuee yeensj keÀe{C³eemeeþer Òe³elve keÀjles.
meceepeeceO³es pevepeeie=leer keÀjC³ee®eer cenÊJee®eer YetefcekeÀe efJe%eeve yepeeJeles.
5.4.2 meeceeefpekeÀ meodYeeJe DeeefCe meefn¢efäkeÀesvee®eer YetefcekeÀe :
efJe%eeve DeeefCe Jew%eeefvekeÀ ¢efäkeÀesve ueeskeÀebceOeerue iewjmecepe, DebOeÞe×e, HetJe&ûen F. otj
keÀ©ve meeceeefpekeÀ meodYeeJe DeeefCe meefnOece& meefnmeebÒeoeef³ekeÀ leeCe -leCeeJe, obieueer, Oeeefce&keÀ ÜsHeefjefmLeleer yeoueC³eemeeþer meJe&Oece& meceYeeJe Jee{erme ueeieCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Oeeefce&keÀ meefnYeejleer³e mebmke=Àleer®eer DeesUKe Deens. ¿ee®eer Hegvne peeCeerJe keÀªve osC³ee®eer iejpe efvecee&Ce Peeueer Deens.
meJe&Oece & meceYeeJe cnCepes meJe& Oecee¥efJeJeeieC³eeletve J³ekeÌle kesÀuee Heenerpes.munotes.in

Page 89

89jeä^er³e SkeÀelcelee, meefnjepekeÀer³e MekeÌleeRveerner keÀjCes iejpes®es Deens. meeceeefpekeÀ meodYeeJe DeeefCe meefnMeeblelee Je SkeÀles®eer YeeJevee Jee{erme ueeiesue. meefnceneefJeÐeeue³es, keÀe³ee&ue³ es, meeJe&peefvekeÀ efþkeÀeCes F. meJe&®e efþkeÀeCeer meefnYebie keÀjCeejs meeceeefpekeÀ lebìs keÀceer nesC³eeme meefnosMeYekeÌleer®eer YeeJevee efvecee&C enesF&ue.
5.5 owvebefove peerJeveeleerue efJe%eeve
efJe%eevee®ee cetU nslet meYeesJeleeue®³ee efvemeiee&®es DeefOekeÀeefOekeÀ %eeve ÒeeHle keÀjCes ne Demelees
lej leb$e%eevee®ee cetU GÎsMe GHe³egkeÌlelee ne Demelees. ÒeeHle %eevee®ee J³eJenejele keÀmee GHe³eesie keÀjlee
³esF&ue ns leb$e%eeve Henele Demeles. DeeHeu³ee `ìskeÌvee@uee@peer ìt[s' ¿ee HegmlekeÀele S[Je[& [er. yeesvees
efueefnleele keÀer, ``leb$e%eeve ner keÀenerlejer GHe³egkeÌle efvecee&Ce keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. ¿ee Òeef¬eÀ³esle
ÒeeHle %eevee®ee J³eeJeneefjkeÀ GHe³eesie kesÀuee peelees. '' ³ee J³eeK³esJe©ve leb$e%eevee®³ee mJe©HeeefJekeÀuHevee ³esles.
5.5 .1 leb$e%eevee®ee DeLe& DeeefCe leb$e%eevee®eer efJekeÀemeeleerue YetefcekeÀeë
%eevee®ee J³eeJeneefjkeÀ GHe³eesie cnCepes leb$ e%eeve nes³e. Fceev³egDeue cesmeefOeve ³eeb®³ee celes,
``J³eeJemeeef³ekeÀ GHe³eesieemeeþer ceeveJeer %eevee®ee kesÀuesuee GHe³eesie cnCepes leb$e%eeve nes³e.'' ³eele yeg×er,
DeJepeejs, ³eb$emeeceûeer, meeceeefpekeÀ peerJeve lemes®e YeeweflekeÀ Jemlet ³ee m eJee¥®ee meceeJesMe neslees. leb$e%eeve
ne Meyo meJe&meeceev³eHeCes ceeveJeer %eevee®ee J³eJeneefjkeÀ DeeefCe Meem$eer³e GÎsMeHetleeameeþer kesÀuesuee
GHe³eesie ³eemeeþer JeeHejuee peelees. je@yeì& Jee@ìmeve ³eeb®³ee celes, ``leb$e%eeve cnCepes efJeefJeOe Òeef¬eÀ³eebleerue
peeCeerJeHetJe&keÀ kesÀuesueer efveJe[ p³eele Jemlet HeoeLe&, %eeve DeeefCe GHe³egkeÌlelee Demeles. ''
leb$e%eevee®eer efJekeÀemeeleerue YetefcekeÀeë
ceeveJeer peerJeve megKeer Je mece=× keÀjC³eemeeþer leb$e%eeve melele Òe³elveMeerue Dem eles.
leb$e%eevee®³ee mee¿eeves ceeveJeeves efJeefJeOe ÒekeÀej®eer nl³eejs, DeJepeejs, meeOeves F. ®eer efveefce&leer keÀ©ve
DeveskeÀ mecem³eeb®es efvejekeÀjCe kesÀues. ceeveJepeeleer®³ee efJekeÀemeele leb$e%eevee®eer cenÊJee®eer YetefcekeÀe Deens.
Deeefok eÀeUeHeemetve les DeepeHe³e¥le ceeveJeeves leb$e%eevee®³ee mee¿eeves DeveskeÀ efmLel³eblejs Ie[Jetve DeeCeueer.
oie[e®eer nl³eejs yeveefJeC³eeHeemetve les Deepe®³ee je@kesÀ쮳ee efveefce&leerceO³es leb$e%eevee®ee cenÊJee®ee Jeeìe
Deens. ceeveJeer meceepee® ³ee meJee¥ieerCe efJekeÀemeele leb$e%eevee®es cenÊJee®es ³eesieoeve Demeu³ee®es HeneJe³eeme
efceUles.
1) DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme DeeefCe leb$e%eeveë
leb$e%eevee®³ee mene³³eeves ceeveJeeves DeewÐeesefiekeÀ #es$eele GÊegbie PesHe Iesleueer. leb$e%eevee®³ ee
efJekeÀemeeyejesyej®e DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme nesleevee HeneJe³eeme efceUlees. l³eecetUs JesieJesieȳee #es$eeleerue
efJekeÀemeeuee ®eeuevee efceUeueer.
2) Mew#eefCekeÀ megefJeOee DeeefCe leb$e%eeve :
Deepe®³ee keÀeUele efMe#eCeele ceesþîee ÒeceeCee Jej leb$e%eevee®ee GHe³eesie nesle Demeu³ee®es
efometve ³esles. l³eecetUs efMe#eCe DeefOekeÀeefOekeÀ ÒeYeeJeer Peeues Deens. Fbìjves쮳ee ceeO³eceeletve efMe#eCemunotes.in

Page 90

90DeefOekeÀ ÒeYeeJeer Peeues Deens. Del³eeOegefvekeÀ meeOeveebcetUs efMe#eCe DeeefCe efMekeÀefJe Ces DeefOekeÀ meesHes Peeues
Deens.
3) mesJee #es$e DeeefCe leb$e%eeveë
F&-yeBkeÀeRie, efJecee, otjmeb®eej, efJeceeve mesJee, jsuJes, yeme mesJee F. #es$eele leb$e%eeveecegUs KetHe
Òeieleer Peeu³ee®es HeneJe³eeme efceUles. ceesyeeF&ue HeÀesveJe©ve yeBkesÀ ®es J³eJenej keÀjCes Meke̳e Peeues Deens.
l³ee®eyejesyej SìerSce megefJeOee, F& -yeBkeÀeRie megefJeOee, F& -eflekeÀerì F. megefJeOee Deepe Òeiele leb$e%eeveecegUs
GHeueyOe Peeu³ee Deensle.
4) ke=ÀDeeOegefvekeÀ leb$e% eeveecetUs Mesleer keÀjCes DeefOekeÀ meesHes Peeues Deens. Mesleer efJeceenerleer DeeOetefvekeÀ leb$e%eeveecetUs MeslekeÀN³eebvee leeye[leesye efceUles. nJeeceevee®ee Deboepe, HeeTme,
MegodOe efye³eeCes, efye³eeCeeb®³ee Je peveeJejeb®³e e DeefOekeÀ GlHeeove osCeeN³ee veJeerve peeleer le³eej keÀjCes
leb$e%eeveecetUs Meke̳e Peeues Deens.
5) Flej #es$e :
yeebOekeÀece, keÀjceCetkeÀ, DeblejeU mebMeesOeve, JeenletkeÀ J³eJemLee F. DeveskeÀ #es$eele
leb$e%eeveecetUs efJekeÀeme Peeuesuee efometv e³ e s l e e s .
5.5.2 efJe%eeve Je leb$e%eeve ³eeleerue HejmHejmebyebOeë
leb$e%eeve ns efJe%eeveeHes#ee KetHe®e pegves Deens. leb$e%eeve ceeveJeeFlekesÀ®e petves Deens.
DeeoerceeveJeeves efMekeÀejermeeþer oie[e®eer efJeefJeOe nl³eejs yeveefJeueer. Mesleer®ee M eesOe ueeJetve Mesleermeeþer
DeJepeejs yeveefJeueer. Deiveer®ee GHe³eesie kesÀuee. Mesleer®ee MeesOe ueeJeuee. ³ee meJe& ieesäerceO³es leb$e%eeve
Deens. DeeefoceeveJeeHeemetve DeeOegefvekeÀ ceeveJeeHe³e¥le ceeveJeer peerJeve DeefOekeÀ megKekeÀj keÀjC³eemee þer Je
DeeHeu³ee owvebefove iejpee YeeieefJeC³eemeeþer leb$e%eevee®ee JeeHej kesÀuee iesuee. efJeéee®es %eeve
efceUefJeC³eemeeþer ceeveJeeves pesJne nsletHetJe&keÀ Òe³elve megª kesÀues lesJne efJe%eevee®ee efJekeÀeme Peeuee.
l³eeceO³es yeewef×keÀ Òe³elveeb ®ee meceeJesMe nesleele. efpe%eemee le=Hle keÀjC³eemeeþer efJe%eeveeuee ®eeuevee
efceUeueer. efJe%eeve ner efvenxsletkeÀ %eeveGHeemevee Deens. KeieesueMeeðe ns l³ee®es GÊece GoenjCe Deens. p³ee
efJeéee®ee DeeHeueer He=LJeer ne SkeÀ Yeeie Deens. les efJeée peeCetve IesC³ee®eer Jew%eeefvekeÀeb®eer F®íe nesleer.
l³eemeeþer l³eebveer KeieesueMeeðe efJekeÀefmele kesÀues.
DeeOegefvekeÀ keÀeUele efJe%eeve Je leb$e%eeve ³eeb®ee Ieefveä mebyebOe Demeu³ee®es efometve ³esles. efJe%eeve
Je leb$e%eeveeuee SkeÀceskeÀebH eemetve JesieUs keÀjlee ³esle veener. les HejmHejebvee HetjkeÀ Deensle. efJe%eeveeleerue
efveefJe%eeveeves efceUefJeuesu³ee %eeveeJej DeeOeeefjle D eens. leb$e%eevee®eer Òeieleer yengleebMeer efJe%eevee®³ee
Òeieleeryejesyej®e nesle Demeles. Hejbleg efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeve ³eeb®³ee FeflenemeeJe©ve Demes Dee{Utve ³esles
keÀer leb$e%eeve ns efJe%eevee®³ee DeeOeerner Òeiele nesJet MekeÀles. keÀener i eesäeR®es Meeðeer³e %eeve DeeHeu³eeuee
veblej efceUles. Hejbleg l³ee®ee GHe³eesie DeeHeCe DeeOeer®e keÀjerle Demelees. ceeveJeer GefÎäîes meeO³e
keÀjC³eemeeþer me=äerleerue keÀener IeìkeÀeb®eer efJeefMeä j®evee keÀ©ve leb$e efvecee&Ce keÀjlee ³esles. ³ee
leb$eeceeieerue keÀejCeceerceebmee vesnceer®e kesÀueer peeles Demes veener. Deepe cee$e efJe%eeve Je leb$e%eeve
HejmHejebJej DeJeuebyetve Deens. efJe%eevee®³ee Òeieleermeeþer leb$eefJeÐes®eer Òeieleer Peeueer Heeefnpes Jemunotes.in

Page 91

91leb$e%eevee®³ee Òeieleermeeþer Jew% eeefvekeÀ Òeieleer DeeJeM³ekeÀ Deens. efJe%eeve vesnceer %eevee®³ee MeesOeele Demeles
DeeefCe ceeveJeer GefÎäs meeO³e keÀjC³eemeeþer ³ee %eevee®ee GHe³eesie leb$e%eeve keÀjles. cnCepes®e leb$e%eeve
efJe%eeveeJej DeJeuebyetve Demeles. l³ee®eyejesyej efJe%ee vener leb$e%eeveeJej DeJeuebyetve Demeles. Òe³eesie, efJeefJeOe
ÒekeÀej®eer GHekeÀjCes, Òe³eesiee®es meeefnl³e, Òe³eesie keÀjC³ee®³ee He×leer ³ee meJe& leb$e%eeveekeÀ[tve efceUleele.
Meeðeer³e GHekeÀjCeeb®eer efveefce&leer leb$e%eeve®e keÀjles. cnCepes®e e fJe%eevee®³ee Òeieleeruee leb$e%eeve neleYeej
ueeJeles. lej leb$e%eeve efJe%eeveeves efceUefJeuesu³ee %eeveeJej Heesmeues peeles.
efJe%eeve Je leb$e%eeveeleerue HeÀjkeÀë
efJe%eeve Je leb$e%eeveeleerue ÒecegKe Yeso l³eeb®³ee GefÎäebletve mHeä neslees. efJe %eevee®es cetueYetle
GefÎäîe peiee®es %eeve efceUefJeCes Je Ieìveeb®es mHeäerkeÀjCe osCes ns Demeles. %eeveepe&ve ner Meeðe%eeb®eer
ÒecegKe ÒesjCee Demeles. leb$e%eeve ns %eevee®³ee J³eJeneefjkeÀ GHe³eesieeMeer mebyebefOele Demeles. ceeveJeer peerJeve
DeefOekeÀ megKeer Je mece=× keÀjCes, ceeveJee®es Þece DeeefCe JesU Jee®eefJeCes, ³eemeeþer veJeveJeerve leb$es MeesOetve
keÀe{Ces ns leb$e%eevee®es GefÎäîe Demeles. leb$e%eevee®es GefÎäîe J³eJeneefjkeÀ mJe©Hee®es Demeles. efJe%eeve
ceeveJee®eer efpe%eemee Je=e f×biele keÀjles. lej efJe%eeveele meebefieleuesu³ee SKeeÐee Òeef¬eÀ³es®ee ceeveJee®³ee
YeeweflekeÀ iejpee YeeieefJeC³eemeeþer keÀmee GHe³eesie keÀjlee ³esF&ue ³ee®ee efJe®eej leb$e%eeve keÀjles.
efJeéeeleerue efJeefJeOe Ieìvee DeeefCe Ie[ecees[er ³eeb®es Jemletefveÿ ¢efäkeÀesveeletve DeO³e³eve keÀ©ve
l³eemebyebOeer®es efveef½ele %eeve ÒeeHle keÀjCes, l³eeb®³eeleerue keÀe³e&keÀjCe mebyebOeeb®ee MeesOe IesCes, l³eeJe©ve
keÀener meeceev³e efve³ece ÒemLeeefHele keÀjCes ns efJe%eevee®es keÀe³e& Demeles. %eeveee fJeefJe%eevee®eer ÒesjkeÀ MekeÌleer Demeles. p³ee efve³eceeb®³ee DeeOeejs me=äer®es J³eJenej ®eeueleele. l³ee efve³eceeb®eer
ceeefnleer keÀ©ve IesCes cnCepes®e me=äer®³ee J³eJenejebceeieerue jnm³eeb®ee Gueie[e keÀjCes, l³eeJej ÒekeÀeMe
ìekeÀCes ns efJe%eevee®es SkeÀ GefÎäîe Demeles. efJe%eeveeves ÒemLeeefHele kesÀuesu³ee DeMee meeceev³e efve³eceebvee®e
Jew%eeefvekeÀ mel³ee®es mJe©He ÒeeHle nesles. ceeveJeer %eeveYeeb[ej mece=× keÀjC³eemeeþer efJe%eeve Òe³elveMeerue
Demeles.
leb$e%eevee®ee GÎsMe cee$e efJe%eeveeFlekeÀe J³eeHekeÀ mJe©Hee®ee vemelees. efJe%eeveeves mebHeeove
kesÀuesu³ee %eevee®ee DeeefCe ÒemLeeefHele kesÀuesu³ee efme×eblee®ee Òel³e#e J³eJenejele JeeHej keÀ©ve
IesC³eeHegjlee®e leb$e%eevee®ee ce³ee&efole GÎsMe Demele es. Jew%eeefvekeÀ %eevee®³ee DeeOeejs efvejefvejeUer
GHekeÀjCes, ³eb$es F. ieesäer le³eej keÀjC³eemebyebOeer®es efJekeÀefmele kesÀuesues leb$e cnCepes leb$e%eeve nes³e.
ceeveJeeves efvemeiee&leerue Ie[ecees[er Je me=äer®es J³eJenej ³eeb®³ee yeeyele®es met$ eye× mJe©Heele efceUefJeuesues
%eeve cnCepes efJe%eeve nes³e DeeefCe l³ee %eevee®ee DeeHeu³ee peerJeveele Òel³e#e kesÀuesuee JeeHej cnCepes®e
leb$e%eeve nes³e. leb$e%eeve ns efJe%eeveeJej DeeOeeefjle Demeles ns Jejerue efJeJes®eveeJe©ve mHeä nesles. Goe :
JeeHesÀ®³ee Debieer Òe®eb[ MekeÌleer Demeles ne efve³ece cnCepes efJe%eeve nes³e. ³ee efve³ecee®ee GHe³eesie keÀ©ve
ceeveJeeves jsuJes Fbefpeve, Deeieyeesì F. JeeHesÀJej yeveefJeuesueer ³eb$e cnCepes leb$e%eeve nes³e.
DeeOegefvekeÀ keÀeUele efJe%eevee®³ee Òeieleeryejesyej®e leb$e%eevee®³ee #es$eelener ceesþer Òeieleer Peeueer.
leb$e%eevee®³ee efJekeÀemeecetUs ceeveJeer peerJeve mece=× nesC³eeme HeÀej ceesþer ceole Peeueer. leb$e%eeveeves
ceeveJee®³ee peerJeveele ¬eÀebleerkeÀejkeÀ yeoue Ie[Jetve DeeCeues. D eieoer 50 -60 JeefJe®eejele Iesleuee lejer l³eeJesU®es ceeveJeer peerJeve Je Deepe®es ceeveJeer peerJeve ³eeceO³es Peeuesuee yeoue
efJemce³ekeÀejkeÀ Deens. leb$e%eeveecetUs ceeveJee®³ee peerJeveeleerue MeejerefjkeÀ keÀäe®³ee keÀe cee®ee Yeeie Deelee
KetHe®e keÀceer Peeuee Deens. efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee megKemees³eer Deelee Iejyemeu³ee GHeueyOe nesle Deensle. ³eemunotes.in

Page 92

92meJe& ieesäer leb$e%eevee®³ee efJekeÀemeecetUs Meke̳e Peeu³ee. DeeOegefvekeÀ keÀeUeleerue ceeveJee®es Òeiele peerJeve
DeeefCe l³eeuee ueeYeuesueer YeeweflekeÀ mece=×er ne DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee ®ecelkeÀej Deens. cee$e DeeOegefvekeÀ
leb$e%eevee®ee efJekeÀeme Jew%eeefvekeÀ Òeieleerletve®e nesle Deens ns mHeä keÀjCes iejpes®es Deens.
5.6 meejebMe
Deeefoce keÀeUeHeemetve ceeveJe DeeHeu³ee DeefmlelJeemeeþer mebIeJeðe Je efveJeeje ³ee cetueYetle iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjerle Demeleevee®e efvemeiee&leerue DeveskeÀ jnm³e
Gueie[C³eele lees ³eMemJeer þjuee. ceeveJeer meceepe pemepemee efJ ekeÀefmele nesle iesuee. lemelemes l³eeuee
veJeveJeerve MeesOe ueeieues. ³eeletve®e efJe%eevee®ee efJekeÀeme Peeu³ee®es DeeHeu³eeuee efometve ³esles. DeefleÒee®eerve
mebmke=Àleerleerue efJe%eeveeHeemetve les DeeOegefvekeÀ keÀeUeleerue efJe%eeveeHe³e¥le®eer efJe%eevee®eer SkeÀ mece=× HejbHeje
Demeu³ee®es DeeHeu³ee efveoMe&veeme ³esles. ner Jew%eeefvekeÀ Òeieleer melele®es efvejer#eCe DeeefCe Òe³eesie ³ee Üejs
efme× Peeu³ee®esner mHeä nesles.
ceeveJeer meceepe kesÀJeUs %eeve efceUJetve Leebyeuee veener lej l ³ee %eevee®ee GHe³eesie l³eeves owvebefove
iejpee YeeieefJeC³eemeeþer kesÀuee. l³eemeeþer l³eeuee leb$e%eevee®ee DeeÞe³e I³eeJee ueeieuee. leb$e%eeveeves
Deepe mebHetCe& ceeveJeer peerJeve J³eeHeu³ee®es efometve ³esle Deens.
5.7 efJeÐeeHeerþmlejer³e oerIe exÊejer ÒeMve
1) Òee®eerve keÀeueKeb[eleerue efJe%eevee®ee Dee{eJee I³ee.
2) DeefYepeele ³egieeleerue efJe%eevee®ee efJekeÀeme mHeä keÀje.
3) ceO³e³egieerve efJe%eevee®ee efJekeÀeme mHeä keÀje.
4) ÒeyeesOevekeÀeueerve Meeðe%eeb®es efJe%eevee®³ee efJekeÀem eeleerue ³eesieoeve mHeä keÀje.
5) efJe%eevee®eer J³eeK³ee meebietve l³ee®es mJe©He mHeä keÀje.
6) meefn7) efJe%eeve Je leb$e%eeve ³eeleerue HejmHej mebyebOe mHeä ke Àje.
8) efJe%eeve Je leb$e%eeve ³eeleerue HeÀjkeÀ mHeä keÀje.
9) efìHee efuene.
1) Òee®eerve Yeejleeleerue efJe%eeve
2) Òee®eerve ûeerkeÀeb®es efJe%eeve
3) ceO³e³egieerve Dejyeeb®eer efJe%eeveeleerue keÀeceieerjer
4) efJe%eeve Je leb$e%eeveeleerue HeÀjkeÀ
5) efJe%eeve Je DebOeÞe×e
6) leb$e%eevee®eer efJekeÀemeeleerue YetefcekeÀe
munotes.in

Page 93

936
ÒeYeeJeer DeeblejJew³eefkeÌlekeÀ mebÒes(meb%eeHeveemeeþer) megueYe keÀewMeu³e
IeìkeÀ j®evee :
6.0 GefÎ<ìs
6.1 ÒeemleeefJekeÀ
6.2 ÒeYeeJeer ÞeJeCekeÀuee
6.2.1 cenÊJe DeeefCe JewefMe<ìîes
6.2.2 Yeeef6.2.3 peveceeCemeele yeesueCes DeeefCe meeojerkeÀjCe keÀewMeu³es
6.2.4 ÒeYeeJeer meb%eeHeveeleerue De[LeUs
6.2.5 mJe³eb peeefCeJes®es cenÊJe
6.2.6 osnyeesueer®es cenÊJe
6.3 DeewHe®eeefjkeÀ Je DeveewHe®eeefjkeÀ meb%eeHeve
6.3.1 GÎsMe, ÒekeÀej
6.3.2 DeewHe®eeefjkeÀ Depe& efueefnCes
6.3.3 nsleg / GÎsMe He$ekeÀ
6.3.4 Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeefnleer
6.3.5 ieì / mecetn ®e®ex®eer le³eejer
6.3.6 cegueeKeleer DeeefCe meeojerkeÀjCee®eer le³eejer
6.4 vesle=lJe keÀewMeu³e DeeefCe mJe³eb efme×er (megOee jCee)
6.4.1 ÒeYeeJeer vesle=lJee®eer JewefMe<ìs
6.5 meejebMe
6.6 efJeÐeeHeerþer³e oerIeexÊejer ÒeMve
6.0 GefÎäîes
1. ÞeJeCe keÀewMeu³ee®ee DeY³eeme keÀjlee ³esF&ue.
2. MeeeqyokeÀ Je DeMeeqyokeÀ mebÒes3. pevemebJeeo keÀmee keÀjeJee les mecepesue.
4. mebÒes5. mJe:peeCeerJe, osnyeesueer cnCepes keÀe³e l³ee®ee DeY³eeme keÀjlee ³esF&ue..munotes.in

Page 94

946.1 ÒeemleeefJekeÀ
ceeveJeer peerJeveele HejmHejebMeer efJeefvece³e keÀjCes ns Dee fleMe³e cenÊJee®es Demeles. DeeHeu³ee
ceveeleerue DeeMe³e ogmeN³eeHe³e¥le Heesnes®euee Je lees l³eeuee mecepeC³ee®eer HeeJeleer DeeHeu³eeuee efceUeueer keÀer
HejmHejebleerue efJeefvece³e HetCe& neslees, ns®e mebÒes1) SkeÀceeieea, efÜceeieea, efveL³ee, Òel³e#e Je DeÒel³e#e lej 2) MeeeqyokeÀ Je DeMeeeqyokeÀ DeMee oesve
ÒekeÀejeb®ee meceeJesMe neslees. MeeeqyokeÀ mebÒesmebJeeo, otjYeeef®e$es, neJeYeeJe, mHeMe& DeMee ceeO³ecee®ee JeeHej kesÀuee peelees. ÒesmebÒes³esC³ee®ee mebYeJe Demelees. HeefjCeecekeÀejkeÀ mebÒesDeens. ÞeJeCe Òeef¬eÀ³ee ner kesÀJeU Meeje refjkeÀ HeeleUerJej®eer ef¬eÀ³ee vemetve leer SkeÀ meef¬eÀ³e ceeveefmekeÀ
Òeef¬eÀ³eener Deens. l³eele ÞeeJ³e GÎerHekeÀ DeeefCe l³ee®es peeCeerJeHetJe&keÀ ûenCe ³ee oesve Òeef¬eÀ³eeb®ee meceeJesMe
neslees. ÞeJeCeef¬eÀ³esle ve SskeÀC³ee®ee, SskeÀC³ee®ee Deee fCeJew®eeefjkeÀ ns leerve mlej Demeleele. ³ee meJee¥®ee
DeY³eeme DeeHeCe ³ee efþkeÀeCeer keÀjCeej Deenesle.
6.2 ÞeJeCe keÀewMeu³e
SskeÀCes ns SkeÀ keÀewMeu³e Deens. les keÀewMeu³e Deelcemeele keÀjCes keÀþerCe Demeues lejer pej DeeHeCe
HeefjÞeceHetJe&keÀ Òe³elve kesÀues lej DeeHeu³ee ÞeJeCekeÀewMeu³eele megOeejCee keÀjlee ³esCes menpe Meke̳e Deens.
ÞeJeCeefJeDeenesle. lelHegJeea ÞeJeCekeÀewMeu³e cnCepes keÀe³e ? l³eeb®eer J³eeK³ee DeeefCe mJe©He Heent.
6.2.1 cenÊJe DeeefCe JewefMe<ìîes
J³eeK³ee :
``ÞeeJ³e GÎerHekeÀ (DeeJeepe/OJeefveuenjer) ûenCe keÀjC³ee®eer ceeveJee®eer ef¬eÀ³eeMeerue DeMeer
pewJe-ceeveefmekeÀ Òeef¬eÀ³ee cnCepes ÞeJeCekeÀewMeu³e nes³e.''
DeMeer SkeÀ meJe&meeOeejCe DeeefCe meJe&ceev³e J³eeK³ee ÞeJeCekeÀewMeu³eeefJekeÀjCes ner efveeq<¬eÀ³e Òeef¬eÀ³ee veener. GueìHe#eer, meef¬eÀ³ee Òeef¬eÀ³ee Deens. keÀejCe SskeÀC³eemeeþer Þeesl³eeuee
peeCeerJeHetJe&k eÀ Òe³elve keÀjeJes ueeieleele. l³eemeeþer l³eeuee KetHe ef¬eÀ³eeefMeue jeneJes ueeieles. ÞeJeCeef¬eÀ³ee
ner menpeemenpeer Ie[Ceejer keÀe³e&MekeÌleer, F®íeMekeÌleer DeeefCe peyeeyeoejerHetCe& Jele&ve keÀjC³ee®eer le³eejer
³eeb®eer iejpe Demeles. JekeÌl³ee® es DeLeJee Òesosleele, met®evee GHemet®evee HeeþefJeleele. ÒeMve Jee MebkeÀe efJe®eejleele, DevegketÀue DeefYeÒee³e osleele,
l³eecegUs DeeHeCe meebefieleuesuee mebosMe (DeeMe³e Deiej ceeefnleer) Þeesl³eebvee efkeÀleHele mecepeuee ³ee
efJeÞeesl³eebkeÀ[tve Demes HeefjCeece%eeve melele efceUle jenCes ns ÒeYeeJeer DeeMe³e -mebÒesDemeles. J³ekeÌl³eeves meebefieleuesuee DeeMe³e keÀeUpeerHetJe&keÀ SskeÀu³eeefMeJee³e Þeeslee HegveYe&jCe osT MekeÀle
veener. JekeÌl³eekeÀ[s DeLeJee Òes

Page 95

95keÀe³em e e b e f i e l e u e sp e e l eD e e n sl e s ue#eHetJe&keÀ, veerì SskeÀCes pe©jer®es Demeles. cnCetve ÞeJeCe DeeefCe HegveYe&jCe
³eeb®ee HejmHejebMeer Ieefveÿ mebyebOe Deens.
³eMemJeer DeeCeer HeefjCeecekeÀejkeÀ mebÒesefceUle jeefnues lej Þeesl³ee®es ÞeJeCekeÀewMeu³e Jee{C³eemeeþer ceole nesles. cnCetve HegveYe&jCee®ee ®eebieuee
ueeYe nesC³eemeeþer les keÀmes DemeeJes ³ee®eer keÀener ceeie&oMe&keÀ leÊJes Heg{erue ÒeceeCes Deensle.
ceeie&oMe&keÀ leÊJesë
1) Hegv eYe&jCe lJeefjle efceUeJesë
JekeÌlee pesJne keÀener ceeefnleer meebielees lesJne Þeesl³eekeÀ[tve efceUCeeje Òeeflemeeo DevegketÀue Demees
Jee ÒeefleketÀue lJeefjle efceUCes DeJeM³ekeÀ Demeles. keÀejCe Òeeflemeeo (HegveYe&jCe) ueJekeÀj efceUeuee ³ee®ee
DeLe& Þeeslee KejesKej ue#eHetJe&keÀ SskeÀle Deens. Demeener neslees. efMeJee³e HegveYe&jCe neskeÀej Jee vekeÀej,
mlegleer Jee eEveoe, efMe#ee eEkeÀJee HeeefjleesefefceUeues Demesue lej l³ee®³ee yeesueCeeje (JekeÌlee) DeeefCe SskeÀCeeje Þeeslee ³ee oesIeebJejerue DeefOekeÀ ®eebieuee
HeefjCeece neslees. ³ee Gueì HegveYe&jCe pej GefMeje efceUeues lej mebÒesDemeles.
2) HegveYe&jCe ÒeeceeefCe keÀ Je Òeebpeue DemeeJesë
DeMee®e mebÒesÒeeflemeeo efceUlees, lees ÒeeceeefCekeÀ DemeeJee ueeielees. ÒeeceeefCekeÀ DeeefCe Òeebpeue DeefYeÒee³e osC³eemeeþer
JekeÌl³eev es vescekesÀ keÀe³e meebefieleues ns ue#eHetJe&keÀ SskeÀCes pe©jer®es Demeles. JekeÌl³eeves kesÀuesueer efJeOeeves
SskeÀu³eeveblej l³eele ³eesi³e -De³eesi³e, ceev³e -Deceev³e, ®eebieues -JeeF&ì ³eebefJeÞeesl³eebveer DeeMe³e mebÒe sHegveYe&jCe osC³ee®es mJeeleb$³e efceUeues ³ee®ee DeLe& Demee veener keÀer, Þeesl³eebvee J³ekeÌl³eeb®eer ceeveneveer
keÀjC³ee®ee, l³eeb®³eeJej oesJeeHejC³ee®ee HejJeevee efceUeuee.
3) HegveYe&jCe ³eesi³e (Gef®ele) DemeeJesë
ÒesDemeles, leer JekeÌl³eeves (Òes³eesi³e Jee Gef®ele Òeeflemeeo keÀesCelee DeeefCe keÀmee ÐeeJee ns osKeerue mebÒes¢efäves DeeJeM³eke À Demeles. meebmke=ÀeflekeÀ efYeVelesvegmeej Òeeflemeeoe®es mJe©He pejer yeouele Demeues lejer
Þeesl³eebvee Òemebieeveg©He ³eesi³e -De³eesi³eles®ee lejleceYeeJe yeeUietve Òeeflemeeo efouee lej lees DeefOekeÀ Gef®ele
þjlees. l³ee®eÒeceeCes DevegketÀue eEkeÀJee ÒeeflekegÀue Òeeflemeeo osleevee lees JekeÌl³eeefJekeÀjCeeje vemeeJee. JekeÌlee peer ceeefnleer meebielees l³ee ceeefnleer®es cetu³eceeHeve keÀ©ve ceie efouesu³ee
Hejer#eCeelcekeÀ DeefYeÒee³eeb®³ee mJe©Hee®ee DemeeJee.
4) HegveYe&jCe vesnceer mHeä DeeefCe efve:mebefoiOe DemeeJesë
Þeesl³eekeÀ[tve JekeÌl³eeuee efceUCeeje Òeeflemeeo oesve yeeyeleerle mHeä DeeefCe efve:mebefoiOe Demeuee
Heeefnpes. l³eeHewkeÀer Heefnueer yeeye cnCepes Þeesl³eekeÀ[tve Deeuesuee DevegketÀue Jee ÒeeflekegÀue DeefYeÒee³e nemunotes.in

Page 96

96DeeHeu³eeefJemHeäHeCes peeCeerJe nesF&He³e¥le lees efve:mebefoiOe Meyoeble ceeb[uesuee DemeeJee.
ogmejer yeeye cnCe pes Þeesl³eebkeÀ[tve Deeuesu³ee HegveYe&jCee®ee DeLe& J³ekeÌl³eeuee veerì mecepesue
FlekesÀ les DeLe&HetCe& Demeues Heeefnpes. JekeÌlee keÀe³e meebielees ns Þeesl³eeuee mecepeues Deens. ns Òeeflemeeoeletve
meg®eJee³e®es Demesue lej l³eemeeþer Þeesl³eeves e fouesu³ee DeefYeÒee³e DeeefCe JeeHejuesuee ÒeleerkeÀelcekeÀ DeLeJee
meebkesÀeflekeÀ neJeYeeJeosKeerue FlekeÀe DeLe&HetCe& DemeeJee keÀer, pesCeskeÀ©ve meebefieleuesuee mebosMe Þeesl³eebvee
mecepeuee eEkeÀJee veener ³ee®ee J³ekeÌl³eeuee mHeä yeesOe Peeuee H eeefnpes.
5) HegveYe&jCe ceeefnleerHetCe& DemeeJesë
JekeÌl³eeves meebefieleuesu³ee DeeMe³eeuee Devegme©ve efouesuee Òeeflemeeo vesnceer ceeefnleerHetCe& Demeuee
Heeefnpes. JekeÌl³eeves meebefieleuesueer ceeefnleer SskeÀu³eeveblej Þeeslee Òel³egÊejeoeKeue peer Òeefleef¬eÀ³ee oslees
JekeÌl³eeves ceeb[uesu³ee efJe®eejebvee Devegme©ve Hejle Þeeslee JekeÌl³eeuee p³ee met®evee oslees l³ee vesnceer
ceeefnleerHetCe& DemeeJ³ee ueeieleele. Goe. JekeÌlee yeesuelees lesJne keÀener Þeesles vesnceer®e Deieoer efveefJe&k eÀejHeCes
les SskeÀle Demeleele. l³eeb®³ee ®esnN³eeJej®es YeeJe Deefpeyeele yeouele vemeleele. l³eeb®³ee DeMee
Òeeflemeeoeletve keÀmeu³eener ÒekeÀej®³ee met®evee Je ceeefnleer metef®ele nesle veener. l³eecegUs DeeHeCe
meebefieleuesuee DeeMe³e Þeesl³eebvee KejesKej®e mecepeuee eEkeÀJee veener ³eeefJe³eeGueì keÀener Þeesl³eeb®³ee Òeefleef¬eÀ³ee vesnceer®e Deieoer þjerJe mee®³ee®³ee Demeleele. l³ee
Òeefleef¬eÀ³eebceOetve J³ekeÌle kesÀuee peeCeeje DeefYeÒee³e JekeÌl³eeuee keÀ UC³eeFlekeÀe ceeefnleerHetCe& vemelees. cnCetve
HegveYe&jCe ceeefnleerHetCe& DemeeJes.
meejebMe mebÒesDeeMe³emebÒesIeìkeÀ HejmHejebMeer Ieefveÿefjl³ee mebyebefOele Deensle. keÀejCe Þeesles pesJne SskeÀleele lesJne J³ekeÌl³eeuee
l³eeb®³eekeÀ[tve leeye[leesye ÒeeceeefCekeÀ, mHeä, Gef®ele DeeefCe ceeefnleerHet Ce& Demes HegveYe&jCe (HeefjCeece%eeve)
pej ueeYeues veener, lej DeeMe³e, mebÒesDeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) ÞeJeCekeÀewMeu³e mHeä keÀje.
®eebieue ûeenkeÀ / Þeeslee yeveC³eemeeþer ®eej cegÎs ue#eele þs Jeues Heeefnpesle.
1) yeesueC³eeceO³es DeeHeuee jme Deens ns oeKeefJeC³eemeeþer DeMeeeqyokeÀ mebÒes(Communicate your interests in the speaker by using nonverbal clues)
ÒesHee³eeJej Hee³e ìeketÀve yemet ve³es. íeleerJej nelee®eer Ie[er keÀ©ve yemet ve³es. Hee³eeJej Hee³e Je nelee®eer
Ie[er kesÀu³eecegUs DeeHeCe mebj#eCe mebkesÀle oslees. ÒesDeeoj J³ele nesF&ue.munotes.in

Page 97

972) meceesj®³ee JekeÌl³ee®es HetCe& SsketÀve Iesleu³eeefMeJee³e Òeefleef¬eÀ³ee osT vekeÀe (Hear the
other person out before your respond):
Þeeslee Keeueerue Òemebieer De[LeUe efvecee&Ce keÀjlees.
yeesueCeeje keÀe³e meebieCeej Deens ns Deieesoj®e ceenerle Demesue lej.
yeesueCeeje efMeä Demesue , leesleje yeesuele Demesue, HegìHegìle Demesue lej.
leerJe´ YeeJeveefJekeÀ Òeefleef¬eÀ³ee efvecee&Ce keÀjCeejs yeesueCes Demesue Je keÀþerCe Meyoeb®ee JeeHej keÀjerle Demesue
lej.
3) meef¬eÀ³e ÞeJeCe keÀewMeu³e Deelcemeele keÀjeJes (Engage in active listening):
meceesj®ee JekeÌlee keÀe³e yeesuelees ns keÀeUpeerHetJe&keÀ SsketÀve I³eeJes. efceUeuesu³ee ceeefnleerJej ceveele
Òeef¬eÀ³ee keÀjeJeer. YeecnCepes yeesueCes DeeHeu³ee Meyoele mecepeeJetve IesCes. ³eeletve Þeesl³ee®eer SkeÀeûelee efometve ³esles.
YeeDeeHeu³ee efce$eeyejesyej mebÒesmebosMe oslees les DeeHeCeeme mecepesue keÀer veener ³ee®eer Kee$eer keÀªve I³eeJe³ee®eer. Yee³esF&He³e¥l e Òe³elve keÀjerle jeneJes. ³eeletve efJe®eejHes#ee Yeelegcneuee peeCeerJe nesF&ue.
4) meceesj®³ee J³ekeÌleer®³ee DeMeeeqyokeÀ mebkesÀleekeÀ[s ue#e Ðee (Pay attention to the
other person nonverbal signals) :
Þeesl³eeves JekeÌl³ee®es Meyo JeeHe©ve l³eeletve Jemlegefveÿ DeLe& keÀe{eJee. Je JekeÌl³ee®³ee mebosMe
mecepetve I³eeJee. legce®es osnyeesueerefJe³eeb®³eecegUs Flejeb®ee mebosMe meefJemlej HeCes mecepetve IesC³eeme ceole nesles. ³eeletve legce®³ee
DeekeÀueve#eceles®ee Deboepe ³eslees. cnCetve meef¬eÀ³e ÞeJeCe cenÊJee®es Deens. mJele:peJeU Demeuesu³ee
ceeefnleer®ee JeeHej keÀ©ve DeeHeu³ee ¢efäkeÀesvee®ee Je efJe®eejeb®ee ÒeYeeJee®ee JeeHej keÀªve ÞeJeCe keÀewMeu³es
efJekeÀefmele keÀjlee ³esleele.
Lees[ke̳eele ûeenkeÀeves ceeefnleer SkeÀeûelesves SskeÀeJeer. DeeMe³ee®ee DeLe& efyeve®etkeÀ keÀUsue ³ee®eer
keÀeUpeer I³eeJeer. SKeeÐee Jeeke̳ee®es SkeÀe®e JesUer oesve DeLe& efveIet MekeÀleele. Ò eeflemeeo osC³eeHetJeea
l³ee®³ee HeefjCeecee®eer peeCeerJe Peeueer Heeefnpes.
Jejerue meJe& yeeyeeR®ee efJe®eej ÒeYeeJeer mebÒesÒeYeeJeer mebÒesHeg{erueÒeceeCes:
1. meJe&ÒeLece p³eeb®³eemeceesj DeeHeCe yeesueCeej Deenesle l³eeb®ee ÒeLece veerì Heefj®e³e keÀªve I³ee.
2. keÀe³e meebieeJe³ee®es Deens ³ee®eer efveef½ele keÀuHevee DeeHeu³eeuee DemeeJeer.
3. DeeHeu es yeesueCes mHeä DemeeJes. DemHeä DeLee&®es Meyo JeeHe© ve³esle.
4. mebÒes5. pes meebieeJe³ee®es les mHeä meebieeJes.
6. ûeenkeÀeuee kebÀìeUe ³esF&ue Demes yeesuet ve³es. l³ee®³ee c eve:efmLeleer®ee efJe®eej keÀjeJee.munotes.in

Page 98

987. Del³eble keÀceer eEkeÀJee peemle yeesuet ve³es. pesJe{s mHeäerkeÀjCe DeeJeM³ekeÀ Deens lesJe{s®e ÐeeJes.
8. ûeenkeÀeMeer YeeJeefvekeÀ efpeJneUe efvecee&Ce keÀjeJee.
9. pes meebieeJe³ee®es les mHeäHeCes meebieeJes.
10. yeesueleevee kesÀJeU FlejebJej íeHe Hee[C³eemeeþer yeesuet ve³es lej ceeefnleer mecepeeJetve osC³ee®ee nslet
DemeeJee.
11. yeesueleevee neJeYeeJeeb®ee JeeHej keÀjeJee.
12. ûeenkeÀ keÀe³e meebielees les ue#eHetJe&keÀ SskeÀe.
13. DeHeceevepevekeÀ Mey o JeeHe© ve³esle.
14. yeesueC³ee®es keÀewMeu³e pemes cenÊJee®es lemes®e Flejeb®es SsketÀve IesCes ns ner cenÊJee®es Deens.
yeesueC³eele kebÀìeUe DeeefCe LekeÀJee ³eecegUs ûeenkeÀebJej efJeHejerle HeefjCeece neslees.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) ®eebieu ee Þeeslee yeveC³eemeeþer keÀe³e kesÀues Heeefnpes?
MeeeqyokeÀ Je DeMeeeqyokeÀ mebÒesDeeMe³e mebÒesDeeefCe HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeO³ece cnCepes `Y eemeeOeejCe cenÊJe Deens . keÀejCe YeeDemeleele. DeMee mebÒespesLes YeeneJeYeeJe, KeeCeeKetCee, mebkesÀle, ef®e$e, HeÀuekeÀ, ef®evns Fl³eeoer ceeO³eces JeeHejueer peeleele les `DeM eeqyokeÀ
mebÒes#eCe' nes³e.
6.2.2 MeeeqyokeÀ /YeeefuesKeer Jee leeW[er Meyoeb®³ee ©Heeves ceeefnleer®eer osJeeCe -IesJeeCe keÀjCes cnCepes MeeeqyokeÀ eEkeÀJee
YeeefDeeHeu³ee mebJesoveeleerue, %eeveeleerue leHeÀeJele ue#eele ³esles. Kejer JemletefmLeleer keÀe³e Deens ns mecepetve
Ieslee ³esles. l³eemeeþer Meyoeb®³ee ©Heeves nesCeejs mebÒesmebÒesDeefYeJ³ekeÌleer DeeefCe Meyoeb®³ee ceoleerves uesKeer Jee leeW[er mJe©Heele keÀ© MekeÀues. ³eesi³e DeMee DeLe&Jeener
Meyo eb®ee JeeHej keÀ©ve DeeHeues efJe®eej Flejebvee mHeäHeCes meebieCes DeeefCe Flejeb®es efJe®eej DeeHeCeeme
mecepeCes ns Yeeefoesve ÒekeÀej Heg{erue ÒeceeC es Deensle.munotes.in

Page 99

99De) uesKeer mebÒesmeeceev³e owvebefove J³eJenejeceO³es Demes DeveskeÀ Òemebie ³esleele keÀer pesLes íeHeerue Je efueefKele
MeyoYeeJ³eJenejele HejmHejebvee ceeefnleer efoueer -Iesleueer Deens. ³ee®ee HegjeJee cnCetve keÀener omleSsJepe le³eej
keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. l³ee¢äerves He$euesKeve, uesKeer DeeosMe (cescees) ìe®eve, met®evee ceeieC³eeb®es
efveJesove, ìsuesûeeefHeÀkeÀ Je ìsue skeÌme, mebosMe Fl³eeoer uesKeer Je íeHeerue Meyoeb®ee JeeHej ³eesi³e þjlees. DeMeer
keÀener uesKeer mebÒesHe$euesKeve ë
ne uesKeer mebÒesDemees, meeO³ee Heesmìeves eEkeÀJee jefpemìj Heesmìeves Demees, DeeMe³e mebÒesDemeles.
uesKeer DeeosMe (cescees)ë
keÀe³ee&ue³ee®³ee JesieJesieȳee MeeKee eEkeÀJee efJeYeeieebceOetve ³esCeejs Jee peeCeejs mebosMe leeW[er
mJe©Heele meebieC³eeSsJepeer SkeÀe keÀeieoeJej efJeefMeä vecegv³eeceO³es mebef#eHle ©Heeves veeWoJetve IesTve ceie
SkeÀceskeÀebkeÀ[s HeeþefJeCes DeefOekeÀ HeÀe³eosMeerj Demeles. efMeJee³e les efuentve Iesleuesues Demeu³eecegUs efJ emcejCe
nesTve efvejesHe ve Heesnes®eC³ee®ee OeeskeÀener ìUlees.
met®evee HeÀuekeÀ :
MeeUe, ceneefJeÐeeue³es, keÀejKeeves, keÀe³ee&ue³es DeeefCe meeJe&peefvekeÀ efþkeÀeCeer S keeoe
Del³eeJeM³ekeÀ mebosMe DeveskeÀebvee ueJekeÀjele ueJekeÀj keÀUeJee ³eebmeeþ er met®eveeHeÀuekeÀeJej efueefnuesueer
met®evee ne uesKeer mebÒesefþkeÀeCeer DeeefCe DeekeÀDeeMe³emebÒesleej DeeefCe ìsueskeÌme mebosMe:
ner ceeO³eces DeeMe³e mebÒesceespeke̳ee Hejbleg DeLe&Jeener Meyoele De euesueer leej MeerIe´ ieleerves mebÒescnCepes `Del³eble leele[er®ee efvejesHe' Demee mecepe ueeskeÀebveer ie=nerle Oejuesuee Demelees. l³eecegUs
Òeefleef¬eÀ³eeosKeerue PeìHeì nesle Demeleele. `ìsueskeÌme mebosMe' cn Cepes ìsefueefÒebìj ceMeerveJej ³eebef$ekeÀ
j®eves®³ee mee¿eeves DeeHeesDeeHe ìbkeÀefueefKele nesCeeje mebosMe nes³e. otj DemeCeejer J³ekeÌleer efle®³ee
keÀe³ee&ue³eele yemetve cepeketÀj l³eeb®³ee ceMeerveJej ìbkeÀefueKele keÀjles. lees®e cepeketÀj ogj Dem euesu³ee
keÀe³ee&ue³eeMeer mebHeke&À meeOetve DeeHeesDeeHe keÀUefJeles. l³eelener Deepe mebieCekeÀe®eer Yej He[u³eecegUs
ìsueskeÌme mebosMe DeefOekeÀ efyeve®etkeÀ DeeefCe MeerIe´HeCes Heesnes®eefJeues peeT MekeÀleele.
Dee) leeW[er mebÒesDeeHeCe yees uelees cnCepes DeLe&³egkeÌle OJeefveyebOee®es G®®eejCe keÀjlees. DeeHeu³eeuee DeJeiele
Demeuesueer ceeefnleer, efJe®eej, YeeJevee DeeefCe keÀuHevee ³eeb®eer DeeHeeHemeele osJeeCeIesJeeCe JneJeer, Demee
efveJesove keÀjC³ee®ee GÎsMe l³ee®³ee yeesueC³eeceeie s Demelees. keÀenerlejer ceeefnleer meebieC³ee®³ee GÎsMeeves
DeeHeCe yeesuelees cnCetve ³ee mebÒesÒeceeCes meebielee ³esleerue.munotes.in

Page 100

100Òel³e#e meceesjemeceesjerue mebJeeo :
oesve J³ekeÌleer Jee oesve ueneve mecetnebceO³es meceesjemeceesj Òel³e#eHeCes ceeefnleer®eer osJeeCeIesJeeCe
nesles. l³eeuee `Òel³e#e mebÒesmebÒesÒel³e#e leeW[er mebÒesDemeleele. l³eecegUs l³eeb®es ÒeMve Jee MebkeÀeb®es l³eebvee leeye[leesye efvejmeve keÀ©ve Ieslee ³esles. efMeJee³e
SkeÀceskeÀeb®es Òeeflemeeo ®eìkeÀve keÀUt MekeÀleele.
peenerj J³eeK³eeve :
³ee ÒekeÀejeceO³es Òel³e#e mebJeeoeÒeceeCes®e Òesmeceesjemeceesj leeW[er mJe©Heele m ebÒesìsefueHeÀesveJejerue mebYee³ee ÒekeÀejele Òeslejer les oesIes SkeÀceskeÀebHeemetve YeeweflekeÀ¢äîee KetHe ueebye DeblejeJej Demeleele. ìsueerHe ÀesveJejerue mebYeens Òel³e#e mebYeeDeMeeeqyokeÀ / DeYeeefDe#ejs eEkeÀJee Meyo ³eeb®ee Òel³e#e JeeHej ve keÀjlee Dev³e YeemebÒesJee{efJeC³eemeeþer MeeeqyokeÀ ceeO³eceebvee HetjkeÀ cnCetve osKeerue DeMeeeqyokeÀ ceeO³eces KetHe GHe³eesieer He[leele.
DeMeeeqyokeÀ mebÒesDe) ¢M³e DeMeeeqyokeÀ mebÒes[esUe ³ee %eeveWefê³ee®³ee Jesove#ecelescegUs DeeHeu³eeuee DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee ceeefnleer®es DeekeÀueve
nesT MekeÀles. ³ee mebÒes®esnN³eeJejerue DeeefJeYee&Je, DeemeveefmLeleer, cegKecegêe Fl³eeoer mebÒesner ceeO³eces Heg{erue ÒeceeCes Heenlee ³esleerue.
mebkesÀle ef®evnë
JeenlegkeÀer®es efve³ece meebie Ceejs eEkeÀJee HeLeoMe&keÀ ceeefnleer mebÒesefjnoejer®³ee ®eewkeÀele met®evee osCeejs efoJes, Deeieiee[er efmeiveue Fl³eeoer met®ekeÀ ef®evns DeeefCe mebkesÀle
ceeO³eceebveer DeeMe³e mebÒesueeskeÀebveeosKeerue ®eìkeÀve keÀUleele. l³eecegUs l³eeb®³eekeÀ[tve Òeeflemeeoner ueies®e efceUt MekeÀlees.
lekeÌles, DeeuesKe DeeefCe vekeÀeMesë
MeeeqyokeÀ mebÒesmebÒesmJe©Hee®eer ceeefnleer keÀUJeeJe³ee®eer Demeu³eeme lekeÌles, DeeuesKe DeeefCe vekeÀeMeeb®³ee mJe©Heel ep e je f o u e e r
lej l³ee ceeefnleer®es DeekeÀueve ueJekeÀj nesles.munotes.in

Page 101

101SKeeoer ceeefnleer MeeeqyokeÀ (uesKeer) mJe©Heele meebieC³eemeeþer efpeLes DeveskeÀ Heeves Ke®e& keÀjeJeer
ueeieleele, efleLes DeeuesKe DeeefCe lekeÌl³eeb®³ee ©Heele yejer®e ceeefnleer mebÒe sefDeeuesKe eEkeÀJee vekeÀeMee ³eeceO³es JesieJesieȳee jbiee®ee pej JeeHej kesÀuee lej leer®e ceeefnleer DeefOekeÀ
DeLe&HetCe& yeveles.
ef®e$es DeeefCe peeefnjele HeÀuekeÀ :
MeyoYeemebÒesÒekeÀeefMele nesCeejer Þeer. Deej. kesÀ. ue#ceCe ³eeb®eer J³ebieef®e$es DeûeuesKeeHes #eener DeefOekeÀ yeesuekeÀer Demeleele.
l³ee ef®e$eebceOetve ieefYe&leeLe& Jee®ekeÀebvee mecepet MekeÀlees. jml³eeJej®eer JeUCes, OeeskeÀeoe³ekeÀ DeeefCe
DeHeIeele ÒeJeCe peeieeb®eer DeeieeT met®evee osC³eemeeþer ³eeb®ee GHe³eesie neslees.
jbieë
JesieJesi eȳee jbiee®eer efve³eespeveHetJe&keÀ DeeefCe mensletkeÀ JeeHej ne osKeerue DeeMe³emebÒesHeefjCeecekeÀejkeÀlee Jee{efJeC³eeme GHe³egkeÌle þjlees. Goe.`ueeue' jbie cnCepes `Oeeske̳ee®ee FMeeje' DeeefCe
`efnjJee jbie' cnCepes OeeskeÀe veener. ³ee DeLee&ves®e JeeHejuee peelees.
neJeYeeJeë
neJeYeeJe cnCepes J³ekeÌleer®eer ceve:efmLeleer eEkeÀJee ceveeJejerue DeeMe³e J³ekeÌle keÀjCeejer efle®³ee
MejerjeJe³eeb®eer efJeefMeä neue®eeue nes³e. DeMee neue®eeueerletve Òesceveesiele J³ekeÌle nesle Demeles.
Goe. `FkeÀ[s ³es, Leebye, ³esT vekeÀes, pee Fl³eeoer DeeMe³e ve yeesuelee HeÀkeÌle neleebveer KegCeeJeCes
SHeÀ. S®e. Dee@ueHeesì& ³eebveer neJeYeeJee®es mene Jeie& kesÀues Deensle.
De) YeeJemet®ekeÀ neJeYeeJe : cet þ DeeJeUtve Gieejuesuee nele jeie J³ekeÌle keÀjlees.
ye) efveo&sMekeÀ neJeYeeJeë yeesìeves, ceevesves eEkeÀJee [esȳeebveer SKeeÐee J³ekeÌleerkeÀ[s ue#e JesOetve Ieslee ³esles.
keÀ) ef®e$eesHele neJeYeeJe : SKeeÐee Jemlet®³ee Jee J³ekeÌleer®³ee DeekeÀeje ®eer keÀuHevee osC³eemeeþer yemeC³ee®eer
He×leer, GYes jenC³ee®eer jerle Fl³eeoer oMe&efJeC³eemeeþer ns neJeYeeJe JeeHejues peeleele.
Ke) ÒeeflekeÀelcekeÀ neJeYeeJe : cegke̳ee -yeefnN³eeb®³ee KeeCeeKetCee, Yejleveeìîeced, ve=l³e ÒekeÀejeleerue cegêe
Fl³ee oer meJe& ÒeleerkeÀelcekeÀ neJeYeeJe nesle.
ie) meJe³eer®es neJeYeeJeë yeesueleevee J³ekeÌle nesCeeN³ee DebieJeUCeer He[uesu³ee meJe³eer eEkeÀJee uekeÀyeer ³eeb®ee
³eele meceeJesMe neslees.
Ie) ceveesJ³eeHeejmet®ekeÀ neJeYeeJeë J³ekeÌleer®³ee Deebleefjke À DeJemLee eEkeÀJee ceve:efmLeleer DeMee
neJeYeeJeebletve metef®ele nesle Demeles. Goe. oeleDeesþ KeeCes, veKes kegÀjle[Ces, ueepesves ®etj nesTve
Hee³ee®³ee Debieþîeebves peceerve GkeÀjCes, cegþer DeeJeUle ³esjPeje IeeueCes Fl³eeoer neJeYeeJe
ceveesJ³eeHe ej metef®ele keÀjCeejs Demeleele.munotes.in

Page 102

102®esnN³eeJejerue DeeefJeYee&Jeë
YeeJeveelcekeÀ DeJemLesle efvemeie&le:®e ®esnN³ee®³ee Je [esȳeeb®³ee mvee³egb®es met#ce DeekegbÀ®eve -
ÒemejCe nesle Demeleele. keÀHeeUeJejerue Deeþîee, YegJe³eeb®eer neue®eeue, Deesþ, peerYe, HeeHeC³ee Je ves$eieesU
Fl³eeoeR®eer neue®eeue cnCepes YeeJemet®ekeÀ ®e®ee& nes³e.
DeemeveefmLeleerë
mebÒesHeefjCeecekeÀejkeÀlee Je meHeÀuelee DeJeuebyetve Demeles. ÒeskeÀer PegketÀve yeesuelees, peJeU GYee jentve keÀer Deblej þsJetve yeesuelees ³eeJe©vener ÒesDeeMe³e ûeenkeÀeHe³e¥le Heesnes®eC³eeme ceole nesle Demeles.
cegKecegêe :
ceveg<³e p³ee JesUer keÀesCel³eener YeeJeveevegYeJeele Òel³e#eHeCes iegbleuesuee vemelees. pesJne l³ee®³ee
®esnN³ee®eer peer þsJeCe yeveuesueer efomeles l³eeuee cegKecegêe Demes cnCeleele. yeesueCeeN³ee®³ee ®esnN³ee®eer
þsJeCe, keÀHeeU, ieeue, veekeÀ, [esUs, ³eeb®es Gb®eJeìs ieeueeJej®³ee megjkegÀl³ee, veekeÀHeg[îee Je YegJe³eeb®eer
met#cej®evee ³ee meJee&b®ee cegKecegêe ³eele meceeJesMe neslees.
Dee) ÞeeJ³e DeMeeeqyokeÀ mebÒesDeMeeeqyokeÀ mebÒesceeO³ecesosKeerue DeeMe³ee®³ee osJeeCe -IesJeeCeermeeþer JeeHejueer peeleele. keÀCexefê³eebveer ûenCe kesÀueer peeCeejs
efJeefJeOe OJeveer eEkeÀJee DeeJeepe ns osKeerue cenÊJee®es mebÒesSkeÀceskeÀeble efomet MekeÀle veenerle Fleke̳ee otj DeblejeJej Demeuesu³ee J³ekeÌleeRvee efJeefMeä ÒekeÀej®es OJeveer
eEkeÀJee DeeJeepeeb®³ee G®®eejebveer mebosMe HeeþefJeues peeleele. Goe. Ieveoeì Pee[er Demeuesu³ee pebieueele
jenCeejs DeeefoJeemeer {esue ye[Jetve eEkeÀJee efMeìîee JeepeJetve þjeJeerkeÀ mebosMe SkeÀceskeÀevee keÀUJele
Demeleele. Oeeske̳ee®ee FMeeje Ðee³e®ee Demeu³eeme {esuee®ee þjeefJekeÀ DeeJeepe kesÀuee peelees.
F) mHeMe&pev³e DeMeeeqyokeÀ mebÒesmHeMee&cegUs osKeerue DeeMe³ emebÒes%eeveWefê³e Deens. l³eecegUs mHeMe&Jesoveeves osKeerue DeeHeu³eeuee SkeÀceskeÀeb®³ee ceveeleerue YeeJe SkeÀceskeÀele
keÀUefJelee ³eslees. SkeÀceskeÀe®³ee neleeuee Je Hee³eeuee mHeMe& k eÀ©ve keÀenerlejer DeeMe³e ogmeN³eeuee keÀUJet
MekeÀlees. DebOe J³ekeÌleerosKeerue Jee®eve keÀ© MekeÀleele. les kesÀJeU mHeMe&%eeveecegUs®e .
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) MeeeqyokeÀ mebÒes2) DeMeeeqyokeÀ mebÒes

Page 103

1036.3.3 pevemebJeeo/pevemebHeke&À/mecetnmebHeke&À
mecetn mebJeeoe®es DeefleMe³e Depeðe ©He cnCepes pevemebJeeo. ³eeceO³es mebÒes³eeb®ee Lesì mebJeeo ÒemLeeefHele ve neslee lees SKeeÐee pevemebJeeo ceeO³eceeÜejs ÒemLeeefHele neslees. ne Le sì
mebJeeo vemeu³eecegUs mebÒesÒeYeeJe Þeesl³eebJej nesle veener DeeefCe Þeesl³eeb®eer Òeefleef¬eÀ³ee osKeerue mebÒesDemebK³e, Deieef Cele, Þeesl³eebHe³e¥le SkeÀe®eJesUer mebosMe peeJee ³eekeÀjlee pevemebJeeo ceeO³eceeb®ee
GHe³eesie keÀjCes DeefveJee³e& Deens. HegmlekesÀ, Jele&ceeveHe$es, efmevescee, jsef[Dees, ìsefueeqJnpeve F. meejer
pevemebJeeo ceeO³eces Deensle. ³ee ceeO³eceebÜejs ne sCeeje mebJeeo ne DeÒel³e#e mebJeeo Demelees. DemebK³e
efJeefYeVe ceeveefmekeÀles®³ee pevemecegoe³eebvee SkeÀ®e mebosMe osC³eekeÀefjlee efJeMesleb$e%eevee®ee GHe³eesie keÀjleele. (Òesme, jsef[Dees, ìerJner) p³eele efJeefJeOe mebmLee DeeefCe leb$ee®ee JeeHej
keÀjC³eele ³eslees lees pevemebJeeo.
%eeve -efJe%eevee®³ee ÒemHeÀesìecegUs efJeefJeOe MeesOe ueeieues. veJeerve ³eb$es Je GHekeÀjCes efvecee&Ce
Peeueer. ceeveJeer peerJeveele l³ee®ee GHe³eesie nesT ueeieuee. J³ekeÌleer J³ek eÌleerleerue Deeblejef¬eÀ³esletve
oUCeJeUCee®eer Òeef¬eÀ³ee nesT ueeieueer. oUCeJeUCee®eer Òeef¬eÀ³ee JeenCeeN³ee mebosMeJeenkeÀ ceeO³eceebvee
mebHeke&À ceeO³ece cnìues peeles.
p³ee meeOeveebÜejs SkeÀe J³ekeÌleerMeer eEkeÀJee DeveskeÀ J³ekeÌleeRMeer SkeÀe ®e JesUer mebHeke&À meeOetve
ceeefnleer Jee %eeve efoues peeles. l³eebvee pevemebHeke&À eEkeÀJee mecetn mebHeke&À mebÒesmebosMe oelee, mebosMe JeenkeÀ Je mebosMe ûeenkeÀ ³ee leerve IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees. mebosMe ûenC e keÀjCeejer
J³ekeÌleer eEkeÀJee mecetn Jee®eve, ÞeJeCe, efvejer#eCe ³ee ke=ÀleerÜeje mebosMe Iesle Demelees. efvejer#eCe ³ee
ke=ÀleerÜeje mebosMe Iesle Demelees.
peve mebHeke&À eEkeÀJee mecetn mebHeke&À ceeO³eceeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Je cenÊJe Heg{erue Òe ceeCes efometve ³esles.
1) ÒeYeeJeer mebmkeÀej meeceL³e& :
mecetn mebHeke&À SkeÀe®e JesUer SkeÀe®e mLeeveeJe©ve DeveskeÀ efþkeÀeCeer Demeuesu³ee DeveskeÀ
J³ekeÌleebrMeer mebHeke&À meeOeleele. l³eecegUs SkeÀe®eJesUer DeveskeÀ J³ekeÌleeRJej ÒeYeeJeer mebmkeÀ ejkeÀjC³ee®es
meeceL³e& ³ee ceeO³eceele Deens. SKeeÐee ieesäeR®eer peMeer DeefYeJ³ekeÌleer ³ee ceeO³eceeÜeje nesF&ue lemee ÒeYeeJe
meceepeeleerue J³ekeÌleeRJej Je mecetneJej neslees. mebmkeÀej keÀjC³ee®es meeceL³e& ³ee ceeO³eceele Demeu³eecegUs
pevemebHek eÀe&le ³ee®ee GHe³eesie neslees.
2) JesU Je Hewmee ye®ele :
osMeele efMe#eCe mekeÌleer®es Je ceesHeÀle Demetve osKeerue meJee¥vee efMe#eCe osCes keÀþerCe Peeues Deens.
l³eecegUs efvej#ej ueeskeÀmebK³esle DeefOekeÀ Yej He[le Deens. mecetn mebHekeÀe&letve DeuHe JesUele Je keÀceer
Ke®ee&le peJeU®³ee Je otjJej®³ee DeveskeÀ ueeskeÀebvee efMe#eCe osCes SkeÀe®e JesUer Meke̳e nesles.
3) ueeskeÀ peeie=leer®es ÒeYeeJeer meeOeve :
mecetn mebHekeÀe&cegUs ueeskeÀeb®³ee efJe®eejeuee ³eesi³e JeUCe ueeJelee ³esles. leme s®e peve mebHekeÀe&cegUs
DeÒel³e#eefjl³ee ueeskeÀeb®³ee ®eeefj$³ee®eer pe[CeIe[Ce keÀjlee ³esles. ueeskeÀebvee Òe®eefuele Ie[ecees[eR®eer
ceeefnleer osCes, ueeskeÀefJe®eejeuee ®eeuevee osCes, Mesleer®³ee efJekeÀemee®eer ceeefnleer osCes Fl³eeoer. jepekeÀer ³e,munotes.in

Page 104

104meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ, DeeefLe&keÀ mecem³eebJej Je meÐe:efmLeleerJej ÒekeÀeMe ìeketÀve ueeskeÀ efMe#eCee®es keÀe³e&
pevemebHekeÀe&letve keÀjlee ³esles.
4) ueeskeÀpeeie=leer :
mecetn mebHekeÀe&cegUs Meebleles®³ee Je ³eg×e®³ee keÀeUele GHe³egkeÌle þjlees. ³eg×e®³ee keÀeUele
pevelesMeer mebHeke&À meeOetve l³ee®es ceveesOew³e& Je veweflekeÀyeU Jee{efJelee ³esles. Meebleles®³ee keÀeUele
jeä^GYeejCeer®es keÀe³e& mecetn mebHekeÀe&cegUs keÀjlee ³esles.
5) mecetn HeefjJele&ve :
mecetn mebHeke&À eEkeÀJee u eeskeÀmebJeeo cnCepes ueeskeÀMeenerleerue ÒeYeeJeer MekeÌleer Deens. ueeskeÀpeeie=leer
keÀ©ve ueeskeÀeb®³ee efJe®eejebvee JeUCe osC³ee®es keÀe³e& ÒeYeeJeerHeCes keÀjlee ³esles. veJeerve efJe®eej, veefJeve
¢efäkeÀesve, veJeerve ÒeLee, veJeerve cetu³es ³eeb® ee melele HegveG®®eej keÀ©ve leer peveceevemee®³ee ieUer
GlejefJeC³ee®es DeJeIe[ keÀe³e& pevemebHekeÀe&letve keÀjlee ³esles. HeefjCeeceer meceepe veJeerve ieesäer, veJeerve
cetu³es, veJes efJe®eej Deelcemeele keÀjlees Je pegv³ee keÀeueyee¿e, ìekeÀeT, ogä © {er, ÒeLee ³eeb®ee l³eeie
keÀjlees. meceepe HeefjJele&veemeeþer meceepe efve³eb$eCeemeeþer mecetn mebHeke&À cenÊJee®es keÀe³e& keÀjles.
mecetn mebHekeÀe&®ee peveceeCemeeJej ceesþe ÒeYeeJe Demelees. mecetnmebHeke&À J³ekeÌleer DeeefCe meceepe
³eeb®eer pe[Ce Ie[Ce keÀjlees. meceepeMeeðe%e ye´eTve ³eeves mebÒes#eCe ceO³es 1) ceveesjbpeve keÀjCes 2)
efJeefJeOe efJeÒeefleHeeove keÀjCes DeMeer leerve ÒecegKe keÀe³ex meebefieleuesueer Deensle.
DeeHeueer Òeieleer leHeeemee
1. pevemebJeeo cnCepes keÀe³e?
6.2.4 mebÒes1) ÒeskeÀener JesUe Òeslees J³eJeefmLele keÀ© MekeÀle veener. keÀener JesUe ÒesmebosMe HeeþefJelees Je l³eecegUs lees ûeenkeÀeuee mecepeCes keÀþerCe peeles.
Goe. SKeeoer Deeke=Àleer Jeiee&le oeKeefJeleevee Jeiee&leerue meJe& efJeÐeeL³ee¥vee leer efomele DemeeJeer
Demes ie=nerle Oejues peeles. Hejbleg Òel³e#eele Heeþerceeie®³ee yeekeÀeJejerue efJeÐeeL³ee¥vee leer Deeke=Àleer efomele
vemeles Je l³eecegUs DeHesef#ele mebosMe efJeÐeeL³ee&He³e¥le Heesnes®ele veener Je l³eecegUs DeHesef#ele mebÒesveener. keÀener JesUe ÒesefveJe[eryeeyele®³ee ®egkeÀe nesleele.munotes.in

Page 105

1052) mebosMee®es mJe©Heë
peesmebosMe ûeenkeÀebHe³e¥le Heesnes®eJee³e®ee Deens eEkeÀyengvee pees l³ee®³eemeeþer Deens lees mebosMe®e
pej meoesYeeweflekeÀ Je meeceeefpekeÀ eEkeÀJee y eewef×keÀ HeeleUerceO³es KegHe®e HeÀjkeÀ Demesue lej Demes Ie[C³ee®eer Meke̳elee
Demeles. Goe. Menjer JeeleeJejCeele Jee{uesu³ee efJeÐeeL³ee¥vee HeoeLee&®es GmecepeeJetve meebieC³eemeeþer p³eeJesUer yewueiee[er®³ee ®eekeÀe®³e e OeeJes®es GoenjCe efoues peeles. l³eeJesUer
l³ee efJeÐeeL³ee¥vee les GoenjCe Je HeeþîecegÎe DeveekeÀueveer³e þjlees.
3) ceeO³ecee®es mJe©Heë
Jejerue GoenjCee®ee efJe®eej keÀjeJe³ee®ee þjefJeuee lej DeeHeCeeme Demes cnCelee ³esF&ue keÀer,
`GosC³eeSsJepeer l³ee efJeÐeeL³ee¥®³ee Heefjef®ele DeMee GoenjCeeb®³ee ceeO³eceeletve efouee Demelee lej l³ee
efJeÐeeL³ee¥vee ³ee mebosMee®ee DeLe& ueeJelee Deeuee De melee.
³eeHes#ee JesieUs Goe. DeeHeCeeme Ieslee ³esF&ue. jsef[DeesJe©ve mJeeleb$³eefoveer HebleÒeOeeveeb®ee mebosMe
osMeeleerue meJe& veeieefjkeÀebvee SskeÀefJeuee peelees. Hejbleg pej mecepee vescekesÀ l³ee efoJeMeer nJeeceeve Kejeye
Demesue lej jsef[Dees ceO³es KejKej SsketÀ ³esF&ue Je De[LeUe efvecee&Ce nesF&ue.
4) ûeenkeÀe®³ee ce³ee&oeë
ÒesHeeþefJeuesuee Demeuee lejer pej ûeenkeÀ®e keÀe³e&#ece vemesue lej keÀener HeÀe³eoe nesCeej veener. Goe. SKeeos
efMe#ekeÀ Jeiee&le Del³eble ÒeYeeJeerHeCes SKeeÐee IeìkeÀeb®es DeO³eeHeve keÀjerle Demeleerue Hejbleg Jeiee&leerue
efJeÐeeLeea pej SskeÀC³ee®³ee Je HeenC³ee®³ee ¢äerves DekeÀe³e&#ece Demesue lej l³ee uee efMe#ekeÀeves
efMekeÀefJeuesues mecepeCeej®e veener. ueneve ieìeleerue efJeÐeeL³ee¥vee keÀer p³eeb®eer yeg×er Depegve ÒeieuYe
Peeuesueer veener, l³eebvee DeeF&vemìeF&ve®ee meeHes#elee Jeeoe®ee efme×eble keÀesCeer efkeÀleerner ÒeYeeJeerHeCes efMekeÀJet
cnìues lejer les DeMeke̳e nes³e. keÀejCe l³ee®ee DeLe& ueeJeC³ee®eer kegÀJele Depegve l³eeceO³es efvecee&Ce Peeuesueer
vemeles.
5) ieeWOeU Je ceevemeMeeðeer³e De[LeUs (Noise & psychological Bariers):
mebÒesyeensjerue IeìkeÀ yeN³ee®eJesUe mebÒesDemeleevee Mespeejerue Jeiee&®ee eEkeÀJee MeeUsyeensjerue Ie[CeeN³ee Ieìveeb®³ee ieeWieeìecegUs efMe#ekeÀ keÀe³e
yeesueleensle Je efJeÐeeLeea keÀe³e Òeefleef¬eÀ³ee J³ekeÌle keÀjleensle ns mecepele veener. ³ee efMeJee³e mebÒesHeg{erue yeeyeer J³el³e³e efvecee&Ce keÀ© MekeÀleele.
De) ûeenkeÀe®es DeveeJeOeeveë
Jeiee&le efJeÐeeLeea keÀen er JesUe efoJeemJeHveele jbietve peeleele Je l³eecegUs efMe#ekeÀ efMekeÀJeerle
Demeleevee eflekeÀ[s efJeÐeeL³ee¥®es ogue&#e nesles.
ye) ûeenkeÀe®eer ce³ee&efole DeJeyeesOe#eceleeë
ÒesmebJesoves®ee DeLe& ueeJeleevee ûeenkeÀeuee De[®eCe ³esles.munotes.in

Page 106

106keÀ) Meyo ceeO³ecee®ee DeefleJeeHejë
keÀesCel³eener SkeÀ®e SkeÀ ef¬eÀ³ee keÀjerle jeefnu³eeves LekeÀJee ³eslees Je mebyebefOele Fbefê³ee®eer
keÀe³e&#ecelee keÀceer nesl es.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. mebÒes6.2.5 mJe:peeCeerJe (SELF AWARENESS) :
SKeeÐee®³ee J³eefkeÌleceÊJee®es JewefMeä iegCeOece& mecepeeJetve IesCes, cegu³e He×leer mecepeeJetve IesCes,
efJeéeeme DeeefCe ÒeJe=Êe er mecepeeJetve IesC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esuee mJe:peeCeerJe cnCeleele. mJe:peeCeerJe leerve
#eceleebveer le³eej nesles.
1) YeeJeefvekeÀ mJe: peeCeerJe :
cnCepes SKeeÐee®eer l³ee®³ee mJele: efJel³ee®ee nesCeeje HeefjCeece nes³e. SKeeÐeeuee keÀe³e Jeeìles DeeefCe l³ee®³ee YeeJevee DeesUKetve iejpe
Demeu³eeme l³eeceO³es yeoue keÀjCes.
2) De®etkeÀ mJe: peeCeerJe :
cnCepes mJele:®eer #ecelee DeeefCe ce³ee&oe DeesUKeCes nes³e. De®etkeÀ mJele:®es mJe³ebHeefj#eCeecegUs
DeeHeueer ce³ee&oe J³eJeefmLele DeesUKelee ³esleele DeeefCe MekeÌleer mLeeves Je #ecelee Jee{efJelee ³esleele. pes
mJele:efJekeÀjC³eemeeþer iejpesÒeceeCes yeoue Ie[Jetve DeeCeleele.
3) DeelceefJeéeemeë
ne Demeuee®e Heeefnpes, Hejbleg lees ÒeceeCeeHes#ee peemle vemeeJee DeeefCe keÀceerner vemeeJee.
DeelceefJeéeeme ne meceleesue Demeuee Heeefnpes.
mJepeeCeerJes®es cenÊJe :
p³eeJes Uer DeeHeCe mJele:uee DeesUKelees l³ee®eJesUer DeeHeCe ®eebieu³ee yeoueeme le³eej neslees
DeeefCe DeeHeCe DeeHeues #es$e MekeÌleerMeeueer yeveJelees. O³es³e þjefJeC³eeleerue meJee&le cenÊJee®eer Hee³ejer cnCepes
mJe: peeCeerJe nes³e. mJe:peeCeerJes®es cenÊ Je Heg{erue ÒeceeCes Deens.
1) YeeJevee peeCetve IesCesë
mJe: peCeerJe DeeHeu³eeuee ogmeN³ee J³ekeÌleer®³ee YeeJevee peeCetve IesC³eeme ceole keÀjles. DeeHeCe
DeeHeu³ee ogmeN³ee®³ee vepejsletve HeenCes, lesJne DeeHeu³eeuee ogmeN³ee®³ee YeeJevee mecepeleel e. Demee ³ee®eemunotes.in

Page 107

107DeLe& veener keÀer, l³ee®³ee ke=Àl³eeyeÎue l³eeuee ceeHeÀ keÀjCes Hejbleg DeeHeu³eeefJeDeeHeu³eeuee mecepet MekeÀleele.
2) meeceL³e&ë
mJe: heefj®e³eecegUs DeeHeu³eeuee DeeHeueer meeceL³e& Je ogye&UmLeeves mecepel eele. ³eMemJeer ceeCetme
vesnceer ogmeN³eekeÀ[tve Òeefleef¬eÀ³ee IesTve mJele:®eer ogye&uemLeeves Je meeceL³e& mLeeves keÀesCeleer Deensle les
mecepeeJetve Ieslees. l³eecegUs l³eeuee ogye&uemLeeveeJej ceele keÀjlee ³esles.
3) meefnmJe: peeCeerJe DeeHeu³ee menveMeeruelesceO³es cnCepes®e meefn®egkeÀe DeeHeCe mJeerkeÀejCes l³eeÒeceeCes ogmeN³ee®eerner ®egkeÀ mJeerkeÀejC³ee®eer meJe³e DeeHeu³eele ³esles.
4) vece´lee :
mJe:peeCeerJe DeeHeCeeuee vece´ yeveefJeles. l³eecegUs J³eeqkeÌleceO³es efJeve³elee, meY³eHeCee efvecee&Ce
neslees.
5) DeeJe[#ecelee:
ogmeN³ee J³ekeÌleerefJeceve ceeskeÀUs keÀjles, ueJeef®ekeÀlee, ogmeN³ee efJe6) keÀewMeu³e :
YeefJe<³eeleerue jsKeerJe HeefjefmLeleer DeeefCe meÐeefmLeleer ³eeceOeerue leHeÀeJele otj keÀjC³eemeeþer
mJe: peeCeerJe ceole keÀjles. ner leHeÀeJele otj keÀjC³eemeeþer®es keÀewMeu³e mJe:pe eCeerJesletve efvecee&Ce nesles.
7) efveCe&³e IesCes:
efJekeÀmeerle YeeJeveerkeÀ mJe:peeCeerJe vesl³eebceO³es efvecee&Ce keÀ©ve l³eeb®³eeceO³es efveCe&³e IesC³ee®es
keÀewMeu³e efJekeÀefmele keÀjC³ee®es keÀece mJe:peeCeerJe keÀjles.
8) leeCe keÀceer keÀjC es:
J³ekeÌleeruee mJele:Jej ³esCeeje leeCe keÀceer keÀjC³eemeeþer mJe:peeCeerJe ceole keÀjles. mJele:efJemebHetCe& peeCeerJe Peeu³eeme DeeHeueer keÀece keÀjC³ee®eer #ecelee ue#eele ³esles.
9) DeefYeÒesjCee:
keÀe³e&#ecelee Jee{efJeC³eemeeþer DeefYeÒ esefjle keÀjCeeje IeìkeÀ cnCepes mJe:peeCeerJe,
mJe:peeCeerJescegUs DeeHeCe keÀesCeles keÀece menpeHeCes keÀ© MekeÀlees. DeeHeueer keÀe³e&#ecelee efkeÀleer Deens ³eeb®eer
peeCeerJe Demeu³eeves DeeHeCe les®e keÀece keÀjlees. l³eele DeeHeu³ee DeeJe[er®es keÀ eceefceUeues lej DeeHeCe
DeefYeÒesefjle nesTve Glmeeneves keÀece keÀjlees.
6.2.6 osnyeesueer (Mejerj Yee[esUs, leeW[, nele, Hee³e, leUHee³e ns meJe& DeYeeefceeO³eceeletve mebÒes

Page 108

108efceUles? SkeÀ ieesä ³eeletve mHeä nesles DeeefCe leer cnCepes leeCepev³e eEkeÀJee leCeeJejefnle DeMeer keÀesCeleer
J³ekeÌleer Deens ³eeb®eer ceeefnleer efceUles. m elele Mejerje®³ee SkeÀe Yeeieeuee mHeMe& keÀjCes eEkeÀJee
KeepeefJeC³eeletve efvejeMee peeCeJeles. J³ekeÌleer p³ee He×leerves ®eeueles. l³eeletve l³ee®³ee Je³ee®eer keÀuHevee
³esles. ®eeueC³ee®eer Mewueer le©Ceeb®eer JesieUer Demeles, Òeew{eb®eer JesieUer, Je³emkeÀeb®eer JesieUer Demeles.
Mejerje®eer DeemeveefmLeleer ceOetve osKeerue mebÒeseEkeÀJee ìsketÀve yemeleevee oesvne nele oesvner yeepeguee HemejCes ³eeletve J³ekeÌleer leCeeJejefnle eEkeÀJ ee efJeÞeebleer
efÒe³e Demeu³ee®es metef®ele nesles. pej SKeeoer J³ekeÌleer legce®³ee yeepegves PegUle Demesue lej legce®³eeyeeyele
DeeJe[, mekeÀejelcekeÀ ¢efäkeÀesve Deens ns l³eeletve J³ekeÌle nesles. SKeeoer J³ekeÌleer pej legce®³eeHeemetve
efJeefMeä ke Àesveele Je ueebye GYeer Demesue lej leer J³ekeÌleer ye®eeJeelcekeÀ eEkeÀJee vekeÀejelcekeÀ DeefYeJe=Êeer
J³ekeÌle keÀjles Demee DeLe& keÀe{uee peelees.
MeejerefjkeÀ DeemeveefmLeleercegUs opee& efYeVelee HeeneJe³eeme efceUlees. G®®e opee& DemeCeejs ueeske À
DeefOekeÀ leCeeJejefnle efJeÞeebleerefÒe³e Demeleele. ³eeGueì efvecve opee& DemeCeejs ueeskeÀ SkeÀe®e efþkeÀeCeer
efmLej yemetve jenleele, Hee³e ieesUe keÀ©ve yemeleele. peefceveerJej yemeleele efMeJee³e opee& Je eEueieYeso
³eeceO³es yeN³ee®e JesUe mecee velee efometve ³esles. Heg©eqðe³eeb®eer DeemeveefmLeleer yebefomle Demeles.
nelee®es DeefJeYee&Je eEkeÀJee neleJeejs DeeefCe yeesueC³eele ³esCeejs Meyo ³eeb®ee mebyebOe Deens®e HeCe
DeYeeef`pee' DeMee DeeMe³eeb®es Jenve neleJeeN³eeves nesles. meYee mLeeveeJej Heesnes®euesuee jepekeÀer³e veslee nele
Gb®eeJetve peceuesu³ee pevemecegoe³eeuee De efYeJeeove keÀjlees. oesve yeesìebvee Jner DeekeÀej (V)DeMeer KetCe
keÀ©ve V For victory DeMeer Iees[eske̳eeuee nele ueeJegve yemeCes, cegþer DeeJeUCes, Heeþerceeies nele IesTve ³esjPe N³ee IeeueCes F. ef¬eÀ³eebcegUs
efJeefMeä mebosMe ogmeN³eebHe³e¥le Heesnes®elees.
³eeefMeJee³e DeMeeeqyokeÀ mebÒeseEkeÀJee [esȳeeves KegCeeJeCes, [esUs efce®ekeÀeJeCes F. meene³³eeves DeeMe³ e meb¬eÀcekeÀ nesle Demeles. DeeefLe&keÀ
HeeþyeU lees[C³eemeeþer leMee ÒekeÀej®eer ke=Àleer neleeves kesÀueer peeles. ³ee meJe& ke=Àleer meeJe&ef$ekeÀ veenerle.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) mJe:peeCeerJe mHeä keÀje.
2) osnyeesueer cnCepes keÀe³e les mee biee.munotes.in

Page 109

1096.3 DeewHe®eeefjkeÀ Je DeveewHe®eeefjkeÀ meb%eeHeve (COMMUNICATION)
ÒeemleeefJekeÀ
mebÒesJeeHejuee peelees. cnCetve®e mebÒesDeLe&H e n e C e s³ e e s i ³ eþ j l e s . Communication neMeyo Communis ³ee ue@ìerve MeyoeHeemetve
Deeuesuee Deens. Communication meeþer pees mebÒescnCepes HeeþefJeCes Je `meb' ³ee GHemei ee&®ee DeLe& oesve efkebÀJee oesnesbceOeerue cnCepes®e oesIeebveer SkeÀceskeÀebvee
HeeþefJeCes Demee Ieslee ³esF&ue. ³eeceO³es keÀe³e HeeþefJeCes lej keÀuHevee, YeeJevee, efJe®eej Je DevegYeJe Fl³eeoer
yeeyeer ³esleele. osJeeCe IesJeeCe kesÀJeU YeeosKeerue ner osJeeCe Jne³euee njkeÀle veener. mebÒesHeeefþJeuesuee DeLe&HetCe& mebosMe nes³e.' mebÒeskeÀe³e&jle Demeleele. ns oesvner IeìkeÀ SkeÀceskeÀeb®³ee Jele&ve HeefjJele&vee®³ee G îsMeeves DeeHeu³ee keÀuHevee,
YeeJevee, efJe®eej, DevegYeJe Fl³eeoer ceeO³eceebÜeje SkeÀceskeÀebkeÀ[s ÒesefmebÒesmebÒesJeemleefJekeÀ mebÒesGHe³eesie keÀjerle Deeuee Deens. Deieoer meO³ee®³ee DeewHe®eee fjkeÀ efMe#eCee®ee iebOe vemeuesu³ee J³ekeÌleerosKeerue
mebÒesJ³ekeÌleer neleeves leMeer KetCe (mebkesÀle) keÀjerue. lees mebkesÀle ûenCe keÀªve ogmejer J³ekeÌleer Heefnu³ee
J³ekeÌleer®³ee peJeU peeF&ue. keÀoeef®ele l³ee oesvner J³ekeÌleeRveer mecepeCeeN³ee YeeSJe{s®e veJns lej ÒeeCeer Je He#eerosKeerue Deeheu³ee %eeleer yeebOeJeebvee efJeefMe<ì neue®eeue, iebOe, OJeveer efke bÀJee
mHeMe& ³eeb®³eeÜeje DeeHeuee mebosMe osleele. He#eer efkebÀJee keÀener ÒeeCeer efJeefMeä DeeJeepe keÀªve SkeÀ ÒekeÀejs
l³eeb®ee mebyebefOeleeuee DeeJeM³ekeÀ lees mebosMe osleele. ceeveJeeves DeeHeu³ee yegef×celes®³ee peesjeJej YeeDeefOekeÀ mece=× kesÀu³eecegUs l³eeuee mebÒesmebÒes1) ÒesmebÒeskeÀjerle Demelees. l³eeJesUer lees ceeefnleer mebkeÀefuHele keÀjerle Demelees. l³eeJesUer l³ee®eer YetefcekeÀe ûeenkeÀe®eer
Demeles. ÒesmebosMe HeeþefJeC³eemeeþer me# ece yevesue. kesÀJeU ceeefnleer mebkeÀefuHele keÀªve ®eeuele veener, lej ûeenkeÀe®eer
ûenCe#ecelee Je p³ee ceeO³eceeletve mebosMe I³eeJe³ee®ee Deens.
2) mebosMe (Message):
ÒesmecepeCeeje Demee DemeeJee ueeielees. efkebÀyentvee DeeHeCeeme Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, p³eeJesUer ûeenkeÀ
mebosMee®ee DeLe& mecepet MekeÀlees l³eeJesUer®e l³eeme mebosMe cnCeCes ³eesi³e nes³e. mebosMe ne ÒesûeenkeÀebkeÀ [s peeCeejer yeeye Demeu³eeves, mebosMe osCeeje Je IesCeeje cnCepes®e Òes

Page 110

110SkeÀceskeÀebMeer ®eebieueer DeesUKe (DeesUKe Òel³e#eHeCes®e Demeueer Heeefnpes Demes veener) DemeCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles.
3) ceeO³ece (Media):
mebosMee Flek eÀe®e cenlJee®ee Yeeie cnCepes ceeO³ece. mebosMe efkeÀleerner DeeMe³eieYe& Demeuee lejer
lees Heesnes®eefJeC³ee®es keÀe³e& ceeO³eceeuee keÀjeJes ueeieles. cnCetve ceeO³ecee®eer efveJe[ ner Del³eble
keÀeUpeerHetJe&keÀ keÀjeJeer ueeieles. ceeO³ecee®eer efveJ e[ keÀjleevee mebosMee®ee DeeMe³e, mJe©He, ûeenkeÀe®eer
#ecelee, ³eeb®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees.
mebÒes1) De@ueveves : ogmeN³ee J³ekeÌleer®³ee ceveele efJeefMeä peeCeerJe efvecee&Ce keÀjC³ee®ee G îsMeeves SKeeÐee
J³ekeÌleerves kesÀ uesu³ee meJe& ef¬eÀ³ee®ee meceeJesMe mebÒesIesCes ³eeb®ee meceeJesMe neslees Je ner ef¬eÀ³ee (mebÒesDeens.
2) v³egceve DeeefCe mecej : ³eebveer mebÒeskeÀuHevee, celes Je YeeJevee ³eeyeeyele kesÀuesueer osJeeCe -IesJeeCe nes³e.
3) [sJn[meves : SkeÀe J³ekeÌleerkeÀ[tve ogmeN³ee J³ekeÌleerkeÀ[s ceeefnlee r Je efJe®eej HeeþefJeC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee
cnCepes mebÒesmebÒes1) mebÒesmebÒesceeefn leer osle Demeles. ner ceeefnleer JesieJesieȳee mJe©Heele Demet MekeÀles. Goe: met®evee, ceeie&oMe&ve,
DeeosMe, ®e®ee&, efJe®eej keÀUefJeCes Fl³eeoer ìsefueHeÀesve, ef®e$es, efYeÊeerHe$ekesÀ ³eeb®³ee meene³³eeves ceeefnleer
HegjefJelee ³esT MekeÀles.
2)mebÒesmebÒesHeeleȳeeJejerue keÀce&®eeN³eebvee ueeiet He[ues. ³eele cegK³ele le¬eÀejer, met®evee, veJeerve keÀuHevee,
mene³ekeÀeb ®³ee keÀuHevee, celes Fdl³eeoer®ee meceeJesMe neslees.
3) efJe®eeje®ee menYeeie:
mebÒesDemeemeg×e DeLe& Deens. ³eeuee®e efJe®eejeb®ee menYeeJe Demes c nCeleele. pesJne efveCe&³e efJe®eej efJeefvece³e
keÀªve Iesleuee peelees efkebÀJee mebosMe ÒeeHle Peeu³eeJej l³eeJej Òeefleef¬eÀ³ee Jeefjÿ DeefOekeÀeN³eeuee
keÀUefJeu³eeJej efJe®eeje®ee menYeeie Meke̳e neslees.
4) peyeeyeoejer®eer peeCeerJe:
mebÒesDeHes#ee mebÒeskeÀUJet MekeÀleele. l³eecegUs HejmHejebvee Dem eCeeN³ee peyeeyeoejer®eer peeCeerJe nesT MekeÀles.munotes.in

Page 111

1115) oesve J³ekeÌleeRceOeerue menkeÀe³e&:
mebÒesJ³ekeÌleeruee mebosMe ÐeeJes Je ogmeN³eeves les mebosMe ÒeeHl e keÀjeJesle. SkeÀe®e JesUer SkeÀ®e J³ekeÌleer mJeleëuee®e
DeeosMe osT MekeÀle veener.
6) meelel³e :
mebÒesmebosMe JeejbJeej ÐeeJes ueeieleele. mebÒesmebÒes1) mebosMeoelee -mebosMe osCeeN³ee J³ekeÌleeruee mebosMeoelee cnCeleele. mebÒesJ³ekeÌleerkeÀ[tve neslees.
2) mebosMeÒeeHle keÀlee& -p³eeuee mebosMe efouee peelees l³eeuee mebosMe ÒeeHlekeÀlee& cnCeleele.
3) mebosMe -mebosMeoelee peer ceeefnleer, efJe®eej, meg®evee efkebÀJee DenJeeue mebosMe ÒeeHle keÀjCeeN³ee
J³ekeÌle erHe³e¥le Heesnes®eJet Fef®ílees l³eeuee mebosMe cnCeleele.
4) mebosMee®es ceeO³ece -p³ee meeOevee®³ee ceeO³eeceeletve mebosMe HeeþefJeuee peelees l³eeuee mebosMee®es
ceeO³ece cnCeleele. Goe. ìsefueHeÀesve, leej Fl³eeoer.
5) Òeefleef¬eÀ³ee -mebosMe Òee Hle Peeu³eeJej lees ÒeeHle keÀjCeeN³eekeÀ[tve J³ekeÌle keÀjC ³eele³esCeeje HeefjCeece
cnCepes Òeefleef¬eÀ³ee nes³e.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) mebÒes2) mebÒes3) mebÒes6.3.1 mebÒesHejmHejebMeer melele mebÒescenlJee®es Deens, ns Jejerue ®e®exJeªve legce®³ee ue#eele Deeues Demesue®e. ueeskeÀ SkeÀceskeÀebMeer mebÒeskeÀjleele? mebÒesmeHeÀue nesleele keÀe³e? Fl³eeoer cegÐeeb®eer ®e®ee& Deelee keÀ© ³ee.
J³eeHekeÀ ¢efäkeÀesveeletve pej efJe®eej kesÀuee lej DeeHeu³ee Demes efveoMe&veeme ³esF&ue keÀer, SketÀCe
mebHetCe& meceepej®evesceO³es yeoue (HeefjJele&ve) Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer mebÒesmeceepeefnle Je pevekeÀu³eeCe meeOeC³eemeeþer ueeskeÀebvee Òesefjle Je Òeeslmeeefnle keÀjCes ne mebÒes nslet Demelees. efJeefJeOe meceepej®eveeb®es mebIeìveeceeHe&Àle keÀe³e& meHeÀue keÀjC³eemeeþer mebÒesDemeles. efJeMe

Page 112

1121) mebIeìveeb®eer O³es³eOeesj Ces DeeefCe GefÎäîes efveefM®ele keÀjCes Je l³eeJej meJee&vegceles efMekeÌkeÀeceesle&ye
keÀjCes.
2) O³es³eOeesjCes DeeefCe GefÎäeb®³ee HeefjHetleeameeþer ³eespevee DeeKeCes.
3) ceveg<³eyeU DeeefCe Flej MekeÌleeR®ee ÒeYeeJeer DeeefCe HeefjCeecekeÀejkeÀefj l³ee GHe³eesie keÀªve IesC³eemeeþer
l³ee®es ³eesi³e mebIeìve Je efve³eespeve keÀjCes.
4) mebIeìvesleerue uee³ekeÀ meYeemeoeb®eer efveJe[ keÀjCes, l³eeb®ee efJekeÀeme keÀjCes, l³eebvee ÒeefMeef#ele
keÀjCes, Hee$e DeeefCe keÀe³e&#ece meYeemeoeb®eer ÒeMebmee keÀjCes,
5) meecetefnkeÀ keÀe³ee&le menYeeieer nesT Fef®íCeeN³ee meYeemeoebvee ceeie&oMe&ve keÀjCes, l³eebvee efoMee
oeKeefJeCes, l³eeb®es vesle=lJe keÀjCes.
6) meecetefnkeÀ keÀe³ee&le meJee¥®ee neleYeej ueeieeJee ³eemeeþer JeeleeJejCe efveefce&leer keÀªv e³eeb®³eele
keÀe³ee&lcekeÀ ÒesjCee efvecee&Ce keÀjCes.
7) mecetn -meYeemeoeb®³ee keÀe³ee&Jej efve³eb$eCe þsJeCes.
8) Dee®eej -efJe®eejeb®eer osJeeCe -IesJeeCe keÀªve %eevee®³ee keÀ#ee ©boeJeCes DeeefCe J³eefkeÌlecelJe -
efJekeÀemeeuee neleYeej ueeJeCes. Fl³eeoer GefÎäs yeeUietve mebÒesmebÒesJ³eJemee³eeleerue mebÒeskeÀjlee ³esF&ue.
De) j®evesÒeceeCes mebÒes1) DeewHe®eeefjkeÀ mebÒes2) DeveewHe®eeefjkeÀ mebÒesye) mebÒes1) leeW[er mebÒes2) uesKeer mebÒeskeÀ) mebÒes1) DeOeesieeceer mebÒes2) TOJe&ieeceer mebÒes3) meceHeeleUerJejerue mebÒes4) mebÒesDe) j®evesÒeceeCes mebÒesJ³eJemee³eeletve mebÒesmeene³³eeves kesÀues peeJes ³ee lelJeeJej DeeOeeefj le mebÒesmeJe&meeOeejHeCes mebÒesDeewHe®eeefjkeÀ mebÒesDeewHe®eeefjkeÀ mebÒesSkeÀceskeÀebMeer J³eJemee³eeleerue keÀe³ee&mebyebOeer mebosMeeb®eer osJeeCe -IesJeeCe keÀjC³ee®³ee mebyebOeer JeeHejleele. ³eemunotes.in

Page 113

113DeeosMe osCeeje Je DeeosMe ÒeeHle keÀjCeeje ³ee oesvner J³ekeÌleer leÒeecegK³eeves (DeewHe®eeefjkeÀ keÀeceieej -
DeefOekeÀejer Je keÀeceieej Demes kesÀJeU J³eJemee³eeleerue Jee veeskeÀjerleerue mebyebOe Demeleele. DeewHe®eeefjkeÀ
mebosMeJenvee®es uesKeer mJe©He osKeerue þjeJeerkeÀ mee®³ee®es Demeles.
³ee mebÒesDeewHe®eeefjkeÀ mebÒeskeÀjC³eekeÀefjlee JeeHejuee peelees. DeewHe®eee fjkeÀ mebosMeJenvee®ee ceeie& DeeosMe meeKeUerMeer (Chain of
Command) meceeblej Demelees. cnCepes J³eJemee³eele p³eeÒeceeCes ueneveceesþîee DeefOekeÀeN³eeb®eer
Òel³eskeÀeuee DemeCeeN³ee DeefOekeÀejeÒeceeCes meeKeUer Demeles Je Òel³eskeÀ DeefOekeÀeN³eeuee l ³ee®³ee Jej®³ee
DeefOekeÀeN³eekeÀ[tve DeeosMe ÐeeJes ueeieleele.
l³ee®eÒeceeCes DeewHe®eeefjkeÀ mebÒesDeefOekeÀeN³eeHe³e¥le DeefOekeÀeje®³ee ¬eÀceeves Jee DeesIeeves Jeenle Demelees.
DeewHe®ee efjkeÀ mebÒesDeewHe®eeefjkeÀ mebÒeskeÀejCe efJeefJeOe mene³³ekeÀebvee DeeHeu³ee Jeefjÿ DeefOekeÀeN³eeceeHe&Àle®e mebosMeeb®eer osJeeCe -IesJeeCe keÀjeJeer
ueeieles, eEkeÀJee l³eevee mebosMe efoues peeleele. l³eecegUs mene −³ekeÀebJej HegCe&HeCes peyeeyeoejer efveef½ele
keÀjlee ³esles. DeefOekeÀej efveef½ele keÀjlee ³esleele.
2) DeewHe®eeefjkeÀ mebÒesDeeHeuee mebosMe keÀesCeeuee, ke Àmee ÐeeJe³ee®ee ³ee®ee ceeie&¬eÀce mJeleb$eHeCes þjefJeC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee
vemeles.
DeewHe®eeefjkeÀ mebÒesosJeeCe -IesJeeCe keÀjC³eekeÀefjlee kesÀuee peele Demeu³eeve s DeewHe®eeefjkeÀ mebÒesog©He³eesie nesle veener. DeewHe®eeefjkeÀ mebÒesHeeleȳeeJejerue J³ekeÌleeRMeer kesÀues peeles. YeeoesDeeOegefvekeÀ J³eJemee³eele HeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej mebosMeeb®eer osJeeCe -IesJeeCe efJeefJeOe efJeYeeieeletve
Jee keÀce&®eeN³eebletve ®eeuele Demeles. J³eJemee³ee®es iegbleeiegbleer®es mJe©He Je efveCe&³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ De meCeejer
efJeefJeOe ÒekeÀej®eer ceeefnleer, ³ee keÀejCeecegUs mebosMeJenve HeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀjeJes ueeieles.
mebÒesDemeu³eeves mebosMe ³eesi³e l³ee J³ek eÌleerkeÀ[s Heesnes®eC³eeme efJeuebye ueeiet MekeÀlees. keÀejCe DeefOekeÀeje®eer
meeKeUer lees[tve Jee efve³eceyee¿e ceeiee&ves mebosMeeb®eer osJeeCe -IesJeeCe keÀjlee ³esle veener.
keÀefveÿ keÀce&®eeN³eebveer keÀeceeyeeyele kesÀuesu³ee met®evee, le¬eÀejer F. DeewHe®eeefjkeÀ mebÒesceeiee&letve J³eJemee³e ÒecegKeekeÀ[s Heesnes®eC³eeme efJeuebye ueeielees. efJeYeeieÒecegKe Jee He³e&Jes#ekeÀ keÀeceieejebveer
kesÀuesu³ee met®evee, l³eebveer meg®eefJeuesu³ee megOeejCee ³eekeÀ[s ogue&#e keÀjleele. l³eebveer efouesu³ee met®evee lesmunotes.in

Page 114

114J³eJemee³eÒecegKeekeÀ[s HeeþJetve osC³eeme efJeuebye ueeJeleele. l³ee®eÒeceeCes keÀeceieejebvee l³eeb®³ee
He³e&Jes#eCeeefJeF. ye eyele®³ee le¬eÀejer J³eJemee³eÒecegKeekeÀ[s He³e&Jes#ekeÀ, efJeYeeieÒecegKe ³eeb®³eeceeHe&Àle HeeþJegve ÐeeJ³ee
ueeieleele. ³ee meeKeUercegUs mebosMe Heesnes®eC³eeme efJeuebye ueeiet MekeÀlees Jee mebosMe JejHe³e¥le Heesnes®ele
veener.
DeveewHe®eeefjkeÀ m ebÒesDeveewHe®eejerkeÀ mebÒespeeles. DeveewHe®eejerkeÀ mebÒeskeÀ©ve IesC es Jee peeCetve IesCes Je FlejebMeer mebosMee®eer Jee ceeefnleer®eer osJeeCe -IesJeeCe keÀjCes. ceeveefmekeÀ Je
meeceeefpekeÀ iejpesletve DeveewHe®eejerkeÀ mebÒesJ³eJemee³eele keÀece keÀjCeeN³ee Òel³eskeÀ keÀeceieejeuee vesnceer De mes Jeeìle Demeles keÀer l³eeuee
keÀener ceeefnleer DemeeJeer Je l³eeves leer ceeefnleer Flejebvee ÐeeJeer. Goe. keÀeceieejeb®eer jpeecebpetjer mebmLes®ee
HeÀe³eoe. keÀeceieejeuee Peeuesueer efMe#ee J³eJemLeeHekeÀ Jee DeefOekeÀeN³eeb®eer keÀeceeleerue ®egkeÀ keÀeceieej efkebÀJee
SKeeÐee DeefOekeÀeN³eeuee ®etkeÀer yeÎue HewÀueeJej keÀmes Iesleues ³ee®ee leHeMeerue efkebÀJee SKeeÐee keÀeceieeje®es
Iejeleerue Yeeb[Ce Jee SKeeÐee keÀeceieeje®es ueive, Deepeej, DeHeIeele, ce=l³et efkebÀJee J³eJemLeeHekeÀebveer
yeesveme, HeieejJee{, jpee, HeieejkeÀHeele ³eeyeeyele Iesleuesues cenlJee®es efveCe&³e ³eemeejK³ee yeelec³ee Jee
ceeefnleer Jee mebosMe HeÀej Lees[îee JesUele®e meJee&vee®e mecepeleele. keÀerLe [seqJnmeves ³eeyeeyele kesÀuesueer
HeenCeer HeÀej iebceleMeerj Deens. keÀejKeev³eeleerue SkeÀe He³e&Jes#ekeÀeuee mekeÀeUer 11 Jeepelee cegue Peeues ner
ceeefnleer ogmeN³ee efoJeMeer ogHeejer 2 He³e¥le efvecc³ee keÀeceieeN³eebvee ceeefnle Peeueer nesleer. ner ceeefnleer keÀMeer
mecepeles Je keÀMeer keÀUefJeueer peeles, keÀesCel³ee ceeO³eceeceeHe&Àle mecepeles ³ee®eer keÀuHevee menpeHeCes ³esT
MekeÀles. keÀejCe efvel³e peerJeveele DeeHeCe mJeleë DeMee keÀener yeelec³ee Jee mebosMe Flejebvee meebielees Je
FlejebkeÀ[tve efceUefJele Demelees. DeeHeCe efceUeuesu³ee ceeefnlee rkeÀesCel³ee ÒekeÀejs HeÀesveves, leeW[er, uesKeer,
KeeCeeKetCee keÀªve Jee ef®e$e keÀe{tve Jee Flej ceeiee&ves keÀUJeerle Demelees Jee keÀUJetve Iesle Demelees.
DeveewHe®eeefjkeÀ mebÒesefve³eceeÒeceeCes keÀe³e& keÀjerle veener efkeÀbJee mebÒesvemeles. lees GlmHetÀle&HeCes DeefmlelJeele Deeuesueer Demeles. yeN³ee®e J³eJemee³eeletve DeveewHe®eeefjkeÀ
J³eeqkeÌlemecetn efometve ³esleele. peele, Oece&, YeeJ³eeqkeÌleb®es íesìs ceesþs DeveewHe®eeefjkeÀ ieì le³eej nesleele Je ³ee DeveewHe®eejerkeÀ ieìebcegUs J³eJemee³eeletve meJe&
ÒekeÀej®³ee yeelec³ ee, mebosMe ³eeb®eer ceesþîee ÒeceeCeeJej osJeeCe -IesJeeCe nesles. J³eJemee³eebceOeerue,
J³ekeÌleerceOeerue DeveewHe®eeefjkeÀ mebyebOe DeeefCe mecetn keÀejCeecegUs DeveewHe®eeefjkeÀ mebosMeeJeªve Meke̳e nesles
³ee efþkeÀeCeer SkeÀ ue#eele þsJeCes DeeJeM³e keÀ Deens keÀer DeewHe®eeefjkeÀ mebÒesJ³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³ee&J³eefleefjkeÌle Flej ceeefnleer®eer osJeeCe -IesJeeCe keÀjC³ee®es keÀece keÀjerle Demeles.
DeveewHe®eeefjkeÀ mebÒesHeÀej®e Lees[îee JesUele meJe&$e peeTve Heesnes®eles.
³ee He×leer®ee HeÀe³eoe cnCepes Del³eble leerJe´ ieleerves mebosMee®es osJeeCe -IesJeeCe nesles.
DeveewHe®eejerkeÀ l³ee efJeYeeie ÒecegKe SkeÀef$ele ³esTve ceeefnl eer®eer osJeeCe -IesJeeCe keÀjleele. l³eecegUs
J³eJemee³ee®³ee keÀe³ee&le mecevJe³e ³eslees.munotes.in

Page 115

115mebÒesmebosMee®eer osJeeCe -IesJeeCe p³ee ÒekeÀejs kesÀueer peeles. l³eeÒeceeCes mebÒesÒekeÀej He[leele.
1) leeW[er mebÒesDeeosMe efkebÀJee mebosMe efkebÀJee met®evee Jee ceeie&oMe&ve leeW[er efoues peeles. lesJne l³eeuee leeW[er
mebÒeslej l³eeb®ee meg×e leeW[er mebÒesìsefueHeÀesveJe©ve efouesuee DeeosMe, yewþkeÀerle kesÀuesueer ®e®ee& Je efveCe&³e efkebÀJee neleeves Jee Flej
ÒekeÀejs KegCee keÀ©ve oeKeefJeuesu³ee ke=Àleer meJe& leeW[er mebÒesHeÀe³eos:
leeW[er mebÒesefueKeeCeele JesU peele veener. l³eecegUs JesU Je Ke®ee&le keÀHeele nesles. (ye) mebosMe osCeeN³eeuee
mebosMe ÒeeHlekeÀl³ee&®³ee mebosMeeJej keÀe³e Òeefleef¬eÀ³ee Peeu³ee ns leeye[leesye mecepet MekeÀles. (keÀ) leeW[er
mebosMe osC³ee®es keÀe³e&Jesieeves keÀjlee ³esles.
2) uesKeer mebÒesmebosMe pesJne efueefKele mJeªHeele efouee peele es. lesJne l³eeuee uesKeer mebÒesmebÒesuesKeer mebosMee®es HeÀe³eos Heg{erueÒeceeCes Deensle.
De) uesKeer mebosMee®ee DeLe& J³eJeefm Lele ueeJelee ³eslees. keÀejCe uesKeer mebosMe Hejle Hejle Jee®elee ³eslees Je
DeLe& ueeJelee ³eslees.
ye) mebosMe uesKeer mJe©Heele Demeu³eeme lees mebosMe efouesuee HegjeJee þjlees.
leeW[er Je uesKeer mebÒesmebÒespeemle þjlees ³ee oesvnerHewkeÀer keÀesCel³ee ÒekeÀej®ee DeJeuebye keÀjeJee ³ee®ee Lees[e efJe®eej ³ee efþkeÀeCeer
keÀjCes ³eesi³e þjsue.
leeW[er Je uesKeer mebÒes< eCe ³ee oesvner He×leer DeeHeu³eeHejerves GHe³egkeÌle Deensle DeeefCe
oesvnerbJejmeg×e keÀener ce³ee&oe He[leele. l³eecegUs®e l³ee®ee JeeHej ce³ee&efole ÒeceeCeeJej keÀjeJee ueeielees. ³ee
oesvner He×leeRJej ce³ee&oe He[le Demeu³eeves l³ee®ee JeeHej ³eesi³ el ³ e eH e e f j e f m L e l e e r l e keÀjCes ³eesi³e þjles.
Hejbleg ³eesi³e ÒekeÀejs JeeHej kesÀuee iesuee lej ³ee oesvner He×leer SkeÀceskeÀebvee HetjkeÀ þjleele.
1) DeOeesieeceer mebÒes³ee mebÒesIesleuesuee efveCe&³e keÀce&®eeN³eebkeÀ[s DeefOekeÀeN³eeb®³ee meeKeUerletve Jeenle ³eslees ns Heg{erue lekeÌleeJeªve
efometve ³esles.munotes.in

Page 116

116
pesJne keÀeceieej DeeHeu³ee De[®eCeer, le¬eÀejer, met®evee Fl³eeoer ÒecegKe J³eJemLeeHekeÀeuee /
He³e&Jes#ekeÀeuee Jee efJeYeeie ÒecegKeeuee keÀUefJeleele lesJne keÀefve<þ HeeleUerJeªve mebosMee®³ee HeeleUerJej
efouee peelees.
2) GOJe&ieeceer mebÒes³ee mebÒesHeg{erue lekeÌl³eeJeªve efometve ³esles.
He³e&Jes#ekeÀ Jee efJeYeeie ÒecegKe osKeerue JesUesJesUer ³eespevee jeyeefJeC³eeyeeyele efJeefJeOe ÒekeÀej®es
DenJeeue ÒecegKe J³eJemLeeHekeÀeuee m eeoj keÀjleele cnCetve ³ee ÒekeÀejele mebÒesDemeu³ee®es efometve ³esles.
3) mece HeeleUerJejerue mebÒesHeejbHeeefjkeÀ J³eJemLeeHeveeMeeñe%eebveer cegK³eleë DeOeesieeceer DeeefCe TOJe&ieeceer ³ee oesve®e
ÒekeÀej®³ee mebÒesHeeleUerJej keÀe³e& keÀjC³ee®³ee DeefOekeÀeN³eebveer osKeerue SkeÀceskeÀebMeer melele mebHeke&À meeOeCes DeeJeM³ekeÀ
Deens.
4)mebÒesDeeOegefvekeÀ J³eJemee³eeletve efJeefJeOe DeefOekeÀeN³eebvee keÀe³ee&®³ee meboYee&le keÀce&®eeN³eebvee DeveskeÀ
JesUe met®evee ÐeeJ³ee ueeieleele. keÀce&®eeN³eebvee osKeerue DeveskeÀ keÀejCeebcegUs DeefOekeÀeN³eebMeer He³e&Jes#ekeÀebMeer
DeeefCe menkeÀejer keÀce&®eeN³eebveer melele mebosMee®eer osJeeCe -IesJeeCe keÀjeJeer ueeieles. ns mebÒesmeceHeeleUerJejerue Jee TOJe&ieeceer Jee DeOeesieeceer Demet MekesÀue. Hejblet SketÀCe J³eJemee³ee®³ee keÀe ³e&#eceles®³ee
¢äerves cegkeÌleHeCes mebosMee®eer osJeeCe -IesJeeCe keÀjC³eekeÀjerlee J³eJemee³eeletve Heg{erue ÒekeÀej®³ee mebÒesJ³eJemLee DemeeJeer, Demes ÒeefleHeeove kesÀues peeles.munotes.in

Page 117

117mebÒes1) J³ekeÌleer -Debleie&le mebÒesp³eeJesUer oesve J³ekeÌleer DeeHeeHemeele DeeHeu³ee efJe®eejeb®eer, YeeJeveeb®eer, keÀuHeveeb®eer efkebÀJee
DevegYeJeeb®eer osJeeCe -IesJeeCe keÀjerle Demeleele. l³eeJesUer DeMee mebÒescnCeleele. owveb efove J³eJenejele ³ee®ee JeeHej peemle ÒeceeCeele neslees Hejbleg Demes mebÒesHeefjCeecekeÀejkeÀ Demeues lejer efMe#eCe#es$eele HeÀejmes GHe³eesieer He[le veener. keÀejCe ³eeceO³es JesU KetHe
Ke®e& neslees. Goe. efMe#ekeÀeves SkeÀe efJeÐe eL³ee&uee meebefieleuesueer ceeefnleer l³eeves ogmeN³eeuee Je ogmeN³eeves
eflemeN³eeuee DeMee He×leerves mebÒes2) J³ekeÌleer -mecetn ³eeb®³eeleerue mebÒesJeiee&le efMe#ekeÀ efJeÐeeL³ee&v ee efMekeÀefJeleele. ns GoenjCe ³ee ÒekeÀej®³ee mebÒes³eeceO³es SkeÀ J³ekeÌleer efJeefMeä ieìeleerue J³ekeÌleeRvee mebosMe osles. Jeiee&le efMe#ekeÀ SKeeoe IeìkeÀ
mecepeeJetve osle Demeleele lesJne les DeeHeues DevegYeJe, keÀuHevee efJeÐeeL ³ee¥ceO³es meb¬eÀefcele keÀjleele.
efJeÐeeLeeaner l³eeJejerue DeeHeu³ee MebkeÀe efJe®eejleele. efMe#ekeÀ Hegvne l³eeDevegefþkeÀeCeer SkeÀ ÒekeÀej®es Òel³eeYejCe nesle Demeles.
3) mecetnbeleie&le mebÒes³ee efþkeÀe Ceer mecetne®ee DeLe& ceesþe mecegoe³e Demee Iesleuesuee Deens. p³eeJesUer jsef[Dees,
otjoMe&ve DeMee ceeO³eceebÜejs mebHetCe& meceepeeuee mebosMe Heesnes®eefJeuee peelees Je l³ee efþkeÀeCeer pes mebÒesIe[les l³eeme mecetnebleie&le mebÒesSKeeÐee Jeiee&uee ef®e$eHeì oeKeefJeuee peelees l³eeJesUer l³eeuee osKeerue mecetnebleie&le mebÒescnCeleele. jsef[DeesJejerue keÀe³e&¬eÀce osMeeleerue efJeefJeOe mebmLeeleerue efJeÐeeL³ ee¥meeþer SskeÀefJeues peeleele Je
l³eeJejerue Òeefleef¬eÀ³ee js[erDees keWÀêeuee keÀUefJeu³ee peeleele ³ee efMeJee³e meJe&meeceev³e pevelesmeeþer
jsef[Dees, otjoMe&ve meejK³ee ceeO³eceeletve pes keÀe³e&¬eÀce Òe#esefHele kesÀues peeleele. l³ee keÀe³e&¬eÀce ebJejerue
Òeefleef¬eÀ³ee ìsefueHeÀesve, Jele&ceeveHe$es F.®³ee meene³³eeves DeeHeCe mebyebefOele keWÀêeuee keÀUefJelees. l³eevegmeej
Heg{s Òe#esefHele kesÀu³ee peeCeeN³ee keÀe³e&¬eÀceele yeoue kesÀuee peelees.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) DeewHe®eeefjke À mebÒes2) DeveewHe®eeefjkeÀ mebÒes6.3.2 Depe&uesKeve
Depe&uesKeve ne He$euesKevee®ee®e SkeÀ Yeeie Deens. Hejbleg keÀesCel³eener He$eeuee DeeHeCe Depe&
cnCele veener. MeeUe, ceneefJe Ðeeue³eele ÒeJesMeemeeþer peer íeHeerue ÒeHe$es Demeleele. l³eebvee DeeHeCe Depe&
cnCelees. veeskeÀjermeeþer HeeþJeC³ee®³ee efJevebleer He$eeuee DeeHeCe Depe& cnCelees.munotes.in

Page 118

118`Depe&' ne Meyo cejeþerle Got& YeeDepee&ceO³es efJevebleer®ee®e Yeeie DeefOekeÀ Demelees. Depee&Üeje DeeHeCe keÀener ceeieCeer keÀjle Demelees DeeefCe leer
HetCe& keÀjeJeer DeMeer mebyebefOeleebvee efJevebleer keÀjle Demelees.
veeskeÀjermeeþer Depe& efueefnleevee Heg{erue me t®evee ue#eele þsJeeJ³ee :
1) p³ee peeefnjeleer®³ee meboYee&le Depe& keÀjeJe³ee®ee Deens leer peeefnjele keÀeUpeerHetJe&keÀ Jee®eeJeer,
Depee&leerue Hee$eleeoMe&keÀ Deìer, Depe& HeeþJeC³ee®ee keÀeueeJeOeer, Depe& keÀjC³eemeeþer®eer He×leer,
(nmlee#ejele k eÀer ìbkeÀefueefKele) Depee&meesyele HeeþJeC³ee®eer iegCeJeÊeeoMe&keÀ, ÒeceeCeHe$es F. leHeMeerue
veerì O³eeveele I³eeJee.
2) Depe& efJeefnle cegoleerle Fä mLeUer Heesn®esue ³ee ¢äerves lelHejlesves Depe& efueneJee.
3) Depee&®ee cemegoe peenerjeleerle ef ouee Demesue lej l³ee cemegÐeeÒeceeCes®e Depe& le³eej keÀjeJee Dev³eLee
mJeleb$eHeCes Depe& efueneJee.
4) Depee&meeþer mJe®í, Heeb{je keÀeieo JeeHejeJee.
5) Depee&meesyele HeeþJeC³ee®eer meJe& keÀeieoHe$es le³eej þsJeeJeerle.
6) Depee&®³ee Yee7) Depee&Jej mJee#ejer keÀje³euee efJeme© ve³es.
8) Depee&ceO³es Demel³e ceeefnleer keÀOeerner osT ve³es.
Depee&®eer j®evee Heg{erue cegÐeebvegmeej DemeeJeer.
1) Depe&oejeves veeJe, HeÊee Je leejerK e (keÀeieoe®³ee GpeJ³ee yeepetme Jejerue keÀesHeN³eele)
2) veeskeÀjer osCeeN³ee®es veeJe (mebmLes®ee DeO³e#e, meef®eJe / kebÀHeveer®ee ceeuekeÀ, mes¬esÀìjer) Je HeÊee cetU
peenerjeleerle mebmLes®³ee DeefOekeÀeN³ee®ee HeoefveoxMekeÀ Demeu³eeme Depee&le lee snerkeÀjeJee.
3) Depee&®ee cepeketÀj
4) Deeoj³egkeÌle / meefo®íe³egkeÌle DeeYeejoMe&keÀ meceejesHe.
5) meceejesHee®ee cee³evee `DeeHeuee efJeéeemet' (yours faithfully) Depee& DeKesjerme MeeF&ves DeeHeueer
mener keÀªve l³eeKeeueer DeeHeues veeJe.
6) Depee&meesyele menHe$es pees[uesueer Demeuesu³eeme l³eeb®ee efveoxMe Depee&®³ee keÀeieoeJejerue [eJ³ee
yeepetme meceepeele keÀjeJee.
DeevegveeskeÀjer osCeeN³ee mebmLesuee / kebÀHeveeruee Depe&oej DeHeefj®eerle Demelees. DeMee JesUer l³ee®eer
Den&lee, iegCeJeÊee, Jele&ve, ®eeefj$³e, me#ecelee, efJeéeemeen&lee ³eeefJeDepe&oejeme pes peJeUtve DeesUKeleele DeMee, meceepeeleerue / l³ee l³ee #es$eeleerue SkeÀ -oesIeebceev³eJej,
Òeefleefÿle J³ekeÌleeR®es meboYe& (l³e eb®³ee mebHetCe& veeJe -Hel³eebmen) Depee&le I³eeJesle. mebYeJeveer³e ceeuekeÀ /
DeefOekeÀejer DeMee J³ekeÌleeRkeÀ[tve Depe&oejeefJeosC³eeHetJeea Depe&oejeves mebyebefOele Òeefleefÿle J ³eeqkeÌleb®eer HetJe&HejJeeveieer IesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.munotes.in

Page 119

119vecegvee -
Jemeble jece®ebê cemegjkeÀj
`ieCesMeke=ÀHee', 4 jeceeveboveiej,
keÀesuneHegj -416012
efo. 15 petve, 2002.
Òeefle,
cee. Òee®ee³e&
keÀuee Je JeeefCep³e ceneefJeÐeeue³e
efHebHejer ,H e g C e s .
efJeceneso³e,
efo. 10 petve 2000 ®³ee ow. ueeskeÀmeÊesle Òeefme× Peeuesu³ee peeefnjeleervegmeej DeeHeu³ee
ceneefJeÐeeue³eele cejeþer efJeDen&lee DeeefCe ceeP³eemebyebOeer®eer ceeefnleer vece´HeCes Heg{erueÒeceeCes meeoj keÀjerle Deens.
J³eeqkeÌleiele ceeefnleer
HetCe& veeJe ë Jemeble jece®ebê cemegjkeÀj
pevceieeJe ë DeeìkesÀ, lee. keÀje[, efpe. meeleeje
pevce efoveebkeÀ ë 8D e e @ i e m ì ,1 9 7 2
keÀe³ece®ee efveJeemeer HeÊee ë Jemeble jece®ebê cemegjkeÀj `ieCesMeke=ÀHee',
4 jeceeveboveiej, keÀesuneHegj -416012
Mew#eefCekeÀ Hee$elee ë
yeer.S. (cejeþer efJeMesSce.S. (cejeþer mebHetCe&) ë ÒeLece ÞesCeer (67…), efMeJeepeer efJeÐeeHeerþ, keÀesuneHegj, 1995
Sce. efHeÀue. (cejeþer) ë `De' ÞesCeer, efMeJeepeer efJeÐeeHeerþ, keÀesuneHegj, 1998. ÒeyebefOekeÀe -
MeerDeY³eeme. '
HeerS®e.[er. (cejeþer ë cenejeä^eleerue meeceeefpekeÀ ®eUJeUer DeeefCe cejeþer veeìkeÀ (F.me.
1850 -1950) ³ee efJeuesKeve -ÒekeÀeMeve ë cenejeä^ jep³e meeefnl³e mebmke=Àleer ceb[U Hegjmke=Àle veJeuesKeve Devegoeve
³eespevesÜeje `efkeÀueefyeue' ne ceeP³ee yeeueieerleeb®ee mebûen ÒekeÀeefMele
(1999 ow. `Heg{ejer', ow. `le©Ce Yeejle' F.) owefvekeÀebceOetve keÀener
ÒemebefiekeÀ uesKevener ceer kesÀues Deens.
cejeþer efJe#es$eele keÀece keÀjC³ee®eer lemes®e %eeveÒemeejeuee Jeeefnuesu³ee DeeHeu³ee meejK³ee mebmLes®³ee mesJes®eer mebOeer
ceuee efceUles. mebmLes®eer mesJee ceer ceveeHeemetve keÀjC³ee®es Deeéeemeve oslees. DeeJeM³ekeÀ l³ee ÒeceeCeHe$eeb®³ee
mel³eÒeleer Depee&meesyele pees[u³ee Deensle.
DeeHeu³ee mebmLes®³ee mesJes®eer mebOeer efceUeu³eeme ceer DeeHeuee DeeYeejer jenerve.munotes.in

Page 120

120menHe$es ë
1) yeer.S., Sce.S Je NETheefj#eeb®eer ÒeceeCeHe$es Je iegCeHeef$ekeÀe ³eeb®³ee mel³eÒeleer.
2) efJeefJeOe mHeOee¥leerue ³eMeeqmJeles®³ee ÒeceeCeHe$eeb®³ee mel³eÒeleer
DeeHeuee efJeéeemet,
mener
(veeJe...................)
6.3.3 nslet keÀLeve (STATE OF PURPOSE) :
nslet keÀLeve keÀj leevee HeefjHetCe& Demee keÀesCelee®e ceeie& veener. HeÀkeÌle SJe{s®e meebielee ³esF&ue
legce®³eemeeþer ³eesi³e DeeefCe HeefjefmLeleerMeer efceUles pegUles Demes keÀLeve DemeeJes. mJeleë®es ÒekeÀìerkeÀjCe
keÀjC³eeFleHele Jemletefveÿ DemeeJes. Òel³e#e Deeef Ce me[slees[HeCes DeeHeues DevegYeJe DeeefCe DeeHeu³eeuee
keÀe³e Jeeìles les keÀLeve keÀjCes efkebÀJee efuenerCes. efueKeeCeele keÌueer<ì YeeefJeefMeä Demeues Heeefnpes. DeeHeu³ee Devegceeveeuee HegjeJes Ðee. keÀeUpeer HetJe&keÀ ceveefceUeT efueKeeCee®ee lees
SkeÀ DeeoMe& vecegvee Deens.
ceeie&oMe&keÀ lelJes:
1) Lees[ke̳eele mJeleë®eer DeesUKe meebiee. HeoJeer MeeUsle peeC³eemeeþer efkebÀJee veeskeÀjer efceUC³eemeeþer
legce®eer l³eeHeeþerceeie®eer DeeJe[ DeeefCe DeY³e eme keÀjC³ee®eer F®íe meebiee.
2) legcner Depe& kesÀuesu³ee (keÀesme&uee) MeeKesuee ÒeJesMe efceUeJee cnCetve efveJe[ meefceleer®es ceve JeUJeCes ne
GÎsMe ³ee He$ekeÀe®ee Demelees legcner l³eebvee oeKeJetve Ðee keÀer mebyebOeerle MeeKesle ÒeJesMe IesC³eem eeþer
legcner Hee$e Deenele. legce®³ee keÀefjDejceOeerue DevegYeJe Je GoenjCes meebiee.
3) legcner keÀesCeles mebMeesOeve kesÀues Demesue lej les keÀesCeeyejesyej keÀe³e kesÀues, keÀmes kesÀues, l³eele legce®eer
peyeeyeoejer keÀe³e nesleer ns mHeä keÀje.
4) legcneuee DeeJe[Ceejs #es$e, mebyebOeerle ÒeMve, keÀe³e DeeJe[ Deens. ns meJe& efuenerC³ee Deieesoj
mebkesÀlemLeUeJej l³ee mebyebOeerle efJeYeeiee®eer meJe& ceeefnleer, lesLeerue Jeie&, ÒeeO³eeHekeÀ DeeefCe l³ee®es
mebMeesOeve Fl³eeoer ceeefnleer legcn euee Demeues DeeJeM³ekeÀ Deens.
5) legce®es GefÎä mHeä Demeues Heeefnpes. ÒeMvee®es GÊej osC³eeDeieesoj legcner J³eJemLeerle efJe®eej
keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. DeY³eemeele legcner keÀesCel³ee #es$eele lep%e nesCeej Deenele l³ee®eer legcneuee
HetCe& ceeef nleer DemeCes iejpes®es Deens.
6) legce®eer YeefJe<³eeleerue O³es³e, OeesjCes Je efve³eespeve legcner efveef½ele kesÀuee Heeefnpesle. l³ee #es$eeleerue
legce®eer efJeMes7) Depee &ceO³es veceto ve kesÀuesueer Deì keÀer p³ee®es mHeäerkeÀjCe mekeÀejelcekeÀ DemeeJes Je les legce®³ee
YeefJe<³eeMeer keÀmes efveie[erle Deens les mHeä keÀLeve keÀje. MesJeìer legce®³eeefJeÐee.
6.3.4 mecetn ®e®ee& efkebÀJee le p%emecetn ®e®ee& (PANEL DISCUSSION) :
mecetn DeO³eeHeveemeeþer JeeHejueer peeCeejer ner SkeÀ DeO³eeHeve He×leer nes³e. efJeMesyeewef×keÀ¢äîee HeefjHekeÌke Demeuesu³ee Je mebyebefOele efJemecetnemeeþer®e ³ee He×leer®ee GHe³eesie kesÀuee peelees. ner lep%e ceb[Uer SkeÀ J³eeqkeÌle®³ee DeO³e#elesKeeueermunotes.in

Page 121

121l³ee efJemeceesj®³ee mecetne®³ee iejpee Je mlej ue#eele IesTve DeO³e#e mebyebefOele lep%eebceO³es ÒeMve efJe®eeªve
®e®ee& GHeefmLele keÀjlees. ner ®e®ee& l³ee lep%e J³ekeÌleer DeeHeeHemeele keÀjle Demeleele. yeekeÀer®ee mecetn
kesÀJeU Þeesle=Jeie& Demelees. Þeesl³eebvee l³ee ®e®exle menYe eieer neslee ³esle veener. ®e®ex®es ÞeJeCe keÀjCes FlekesÀ®e
Þeesl³ee®es keÀece Demeles.
mecetneuee Deieoer®e DeHeefjef®ele Demeuesu³ee efJeþjleele. Goe. `[bkesÀue ÒemleeJe Je l³ee®es YeejleeJej nesCeejs HeefjCeece' DeMee meejK³ee efJeef[mkeÀMeve keÀe@ceme&®³ee HeoJ³etÊej Jeiee&leerue efJeÐeeL³ee¥vee GHe³egkeÌle þjsue efkebÀJee efveëMeeueekeÀjCe
efJeieì®e®ee& -He×leer®e e DeeCeKeerner Jesieȳee He×leerves GHe³eesie keÀªve Ieslee ³esF&ue Je lees cnCepes
mebHetCe& Jeiee&leerue efJeÐeeL³ee&®es ueneve ueneve DeMee 4 -5 ieìebceO³es efJeYeepeve keÀªve DeO³eeHeve keÀjCes.
ns efJeYeepeve efJeÐeeL³ee&®³ee Hee$elesvegmeej efkebÀJee yegef×celesvegmeej (Ability grouping) kesÀu³eeme les
DeefOekeÀ HeÀueoe³eer þjles. ÒeLece efMe#ekeÀeves l³ee efJeDeMeer lelJes, met$es, Òeef¬eÀ³ee, cegÎs Fl³eeoeR®es mHeäerkeÀjCe keÀjeJes. DeLee &le meJe& Jeiee&uee. l³eeveblej Jeiee&uee
keÀener mJeeO³ee³e Jee ÒeMve ÐeeJee ceie Jej meebefieleu³eeÒeceeCes efJeÐeeL³ee&®es ieìMeë efJeYeepeve keÀjeJes.
Òel³eskeÀ ieìeleerue efJeÐeeL³ee¥®eer mebK³ee 10 Hes#ee DeefOekeÀ vekeÀes. yeekeÀ efkebÀJee Keg®³ee& ³eeb®³ee J³eJemLesle
DeeJeM³ekeÀ lesJe{e yeoue keÀªve Òel³eskeÀ ieìe®eer mJeleb$eHeCes Je JesieUer yemeC³ee®eer J³eJemLee keÀjeJeer.
Òel³eskeÀ ieìeleerue efJeÐeeL³ee&veer efouesu³ee ÒeMveeJej Jee mJeeO³ee³eeJej DeeHeeHemeele ®e®ee& keÀjeJeer. Flejebvee
$eeme nesCeej veener ³ee He×leerves Òel³eskeÀ ieìeuee ³eesi³elesÒeceeCes JesieJesieȳee opee&®eener mJeeO³ee³e oslee
³esF&ue.
Òel³eskeÀ ieìeleerue efJeÐeeLeea ³eesi³e efoMesves ®e®ee& keÀjleele keÀer veener ns efMe#ekeÀeves HeeneJes.
DeeJeM³ekeÀ lesLes ce³ee &efole ÒeceeCeele ®e®exle Yeeie IesTve l³eebvee ceeie&oMe&ve keÀje³euee njkeÀle veener.
Hee$elesvegmeej JeieeakeÀjCe kesÀu³eecegUs l³ee l³ee ieìeleerue Òel³eskeÀ efJeÐeeLeea ceveceeskeÀUsHeCeeves Je
DeelceefJeéeemeeves ®e®exle Yeeie nesT MekeÀlees. efMe#ek eÀeueener l³ee l³ee ieìeleerue efJeÐeeL³ee&vee Hee$elesÒeceeCes
ceeie&oMe&ve keÀjlee ³esles. Deepe DeeHeu³ee MeeUebceO³es Òel³eskeÀ Jeiee&le efJeÐeeL³ee¥®eer mebK³ee meejKeer Jee{le
Deens. He$eeme HeVeeme efJeÐeeLeea SkesÀkeÀe Jeiee&le Demeleele Je lesner JesieJesieȳee opee&®es Je Hee$eles®es l³eecegUs
Òel³eskeÀekeÀ[s J³eeqkeÌleMeë ue#e osTve l³eeb®³ee De[®eCeeR®es efveJeejCe keÀjCes, efMe#ekeÀeuee peJeUpeJeU
DeMeke̳e Demeles. J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve ne kesÀJnener DeeoMe& ceeie&! Hejbleg les pecet Mek eÀle vemeu³eeme
efveoeve ieìJeej JeieeakeÀjCe keÀªve l³eebvee ceeie&oMe&ve kesÀu³eeme keÀener ÒeceeCeele mecem³ee megìt MekesÀue,
®eeUerme efceefveìeb®ee leeme Demeu³eeme, Jeerme efceefveìs efMe#ekeÀeves MeskeÀJeeJes Je Jeerme efceefveìs ieìJeej keÀece
ÐeeJes. keÀener HeeþîeebMe Jeerme efceveerìeble HetCe& nesT MekeÀCeej veener ns Kejs. ceie HetCe& ®eeUerme efceefveìs
DeO³eeHeve keÀjeJes Je ogmeN³ee efoJeMeer HetCe& HeeþYej ieìJeej ®e®ee& keÀªve I³eeJeer. DeLee&le ns meb³eespeve l³ee
l³ee HeeþîeeMeeJej DeJe uebyetve jenerue.
³ee ieì®e®exle®e ieesuecespe ®e®ee& (Rollnd Table discussion) Je ueIegieì ®e®ee&
(Buzz discussion) ³eeb®ee meceeJesMe neslees. Jejerue ieì®e®ee& -ÒekeÀejele Je ³ee oesve ÒekeÀejele SkeÀ
HeÀjkeÀ Deens. ³ee ÒekeÀejeleerue ®e®ee& ner ÒeeLee fcekeÀ mJe©Hee®eer Demeles Je leer ®e®ee& keÀjCeeN³ee
efJeÐeeL³ee&Hegjleer®e ce³ee&efole Demeles. keÀesCel³eener efJe

Page 122

122keÀe{C³eemeeþer mebHetCe& Jeiee&uee ®e®exle menYeeieer keÀªve IesC³ee ®eerDeeJeM³ekeÀlee vemeles. lesJne ieesuecespe
®e®ee& -He×leer GHe³egkeÌle þjles. ueIegieì ®e®exleerue meom³eeb®eer mebK³ee 4 -6D e m e l e s .
6.3. 5cegueeKele (INTERVIEW) :
J³eeJeneefjkeÀ peerJeveele keÀe³e cenlJe Deens ns meebieC³ee®eer iejpe veener. J³eeqke ÌlelJe
cetu³eceeHeveemeeþerner cegueeKeleer®ee keÀmee GHe³eesie nesT MekesÀue ³eeJej ceevemeMeeñe%e efJe®eej keÀª
ueeieues Je Deepe les J³eeqkeÌlelJe cetu³eceeHevee®es cenlJee®es meeOeve cnCetve GHe³eesie keÀªve I³eeJee Demee
HegjmkeÀej keÀjerle Deensle.
cegueeKele ns J³ekeÌleeruee mecepetve IesC³ee®es SkeÀ ÒeYeeJeer meeOeve Deens Jele&ceeveHe$es Je Flej
efve³elekeÀeefuekeÀletve Òeefme× Peeuesu³ee cegueeKeleer DeeHeCe Jee®elees. JesieJesieȳee #es$eele keÀe³e& keÀjCeeN³ee
J³ekeÌleerb®ee Heefj®e³e Ie[efJeCe s ne ³ee cegueeKeleer ceeieerue cenlJee®ee nslet Demelees. cegueeKeleerceOetve
cegueeKele osCeeN³ee J³ekeÌleer®ee DeelceefJeéeeme DeefOekeÀ peJeUkeÀerves nesle Demelees. ceeCemeeuee ceeCetme
cnCetve mecepetve IesCes ns ceeCemee®es Deeefoce kegÀlegntue Demeu³eecegUs cegueeKeleer®ee ÒekeÀej HeÀej®e ceev³elee
HeeJeuesuee Deens. efve³elekeÀeefuekeÀe ÒeceeCes®e jsef[Dees, efìJner ³ee Òemeej ceeO³eceemeeþerner cegueeKeleer
Iesleu³ee peeleele.
keÀesCel³eener cegueeKeleeruee leerve IeìkeÀ Debies Demeleele.
(1) ceg ueeKele osCeejer J³ekeÌleer
(2) cegueeKele IesCeejer J³ekeÌleer
(3) cegueeKele Jee®eCeejer -SskeÀCeejer J³ekeÌleer, HeenCeejer J³ekeÌleer.
ÒemeejceeO³eceemeeþer `cegueeKeleer®es uesKeve' keÀjleevee l³ee l³ee ceeO³ecee®es efJeMesHeL³es lej JeoleesJ³eeIeele þjeJee. keÀejCe cegueeKele ner DeHeefjne³eHeCes ceewefKekeÀ Demeles.
DeLe& Je GefÎäs (The interview is a Conversation with Purpose):
DeMeer pee@ve [e@uesves cegueeKeleer®eer meesHeer J³eeK³ee efoueer Deens. cegueeKele cnCepes efJeÐeeLeea Je
efMe#ekeÀ ³eeceOeerue HejmHejmebJeeo efkebÀJee Ëo³emebJeeo, efJeÐeeLee&®³ee De[®eCeer Jee mecem³ee mecepetve IesCes,
l³ee®³ee iegCeoesmeeOeveeb®³eeÜejs ef JeÐeeLeea mebyebOeer ve efceUeuesueer ceeefnleer efceUJeCes, efceUeuesu³ee ceeefnleer®es mHeäerkeÀjCe
keÀªve IesCes Je HejmHej J³eeqkeÌleiele mebyebOe ÒemleeefHele keÀªve efJeÐeeL³ee&ceO³es megOeejCee Ie[Jetve
DeeCeC³ee®ee Òe³elve keÀjCes ner cegueeKeleer® eer GefÎäs.
Mew#eefCekeÀ ¢äerves cegueeKeleer®es Keeueerue ÒekeÀej cenlJee®es Deensle.
1) mebMeesOeveelcekeÀ cegueeKeleer (Reseach Interview):
efJeÐeeL³ee&®³ee DeeJe[ efveJe[, Hee$elee Je Dev³e JewefMe<ìîeeb®ee MeesOe IesC³eemeeþer.
2) efveoeveelcekeÀ ce gueeKeleer (Diagnostic Interview):
efJeÐeeL³ee&®³ee mecem³ee Deiej De[®eCeer®ee MeesOe IesC³eemeeþer efkebÀJee l³ee®³ee DeHe³eMee®es
efveoeve keÀjC³eemeeþer.munotes.in

Page 123

1233) Dee®eejelcekeÀ cegueeKeleer (Treament Interview):
efJeÐeeL³ee&b®³ee ceveeleerue, ef®eblee, Y eerleer, o[HeCe, iewjmecepe F. otj keÀªve l³eeb®³ee
JeeieCetkeÀerle megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer Je l³eeb®eer mecee³eespeve #ecelee Jee{efJeC³eemeeþer.
4) ceeefnleerJej cegueeKeleer (Informative Interview):
efvejefvejeUs efJeosC³eemeeþer.
5) ceeie&oMe&veHej (Counselling):
keÀesCel³eener yeeyeleerle efJeÐeeL³ee¥vee ceeieoMe&ve keÀjC³eemeeþer.
HetJe&efve³eesefpele Je efve³ebef$ele (Structured Interview):
³ee Òek eÀejele GÎsMe Je l³eevegmeej He×leer DeeOeer®e efveef½ele kesÀuesu³ee Demeleele. Goe.
efJeÐeeL³ee&b®³ee DeeJe[er efveJe[er efkebÀJee keÀewìgbefyekeÀ ceeefnleer keÀe{tve IesC³eemeeþer pej cegueeKele I³ee³e®eer
Demesue lej l³eebvee keÀesCeles ÒeMve efJe®eeje ³e®es Je les keÀesCel³ee ¬eÀceeves efJe®eeje³e®es ns Deieesoj®e
þjefJeC³eele ³esles.
DeueerkeÀ[s cegueeKele IesC³eeuee DeeefCe efueefnC³eeuee HeÀej cenÊJe Deeues Deens. cegueeKele ner
kesÀJeU ceev³eJej DeLeJee Òeefme× J³ekeÌleer®eer®e Demeles Demes veJns . meJe&meeceev³e ceeCemeeb®³ee cegueeKeleer
ÒemebieesHeele Iesleu³ee peeleele. Goe. DeeefoJeemeer®³ee cegueeKeleer, HesÀjerJeeu³ee®³ee cegueeKeleer, keÀener JesUe
SkeÀentve DeefOekeÀ J³ekeÌleerb®³ee cegueeKeleerner SkeÀeJesUer Iesleu³ee peeleele. cegueeKel e keÀesCee®eerner Je
keÀesCel³eener ceeO³eceemeeþer Demees cegueeKelekeÀejeves, cegueeKeleuesKekeÀeves Heg{erue met®evee ue#eele þsJeeJ³ee.
1) cegueeKele osCeejer J³ekeÌleer, cegueeKeleer®es Òe³eespeve Je cegueeKele ÒekeÀeefMele keÀjC³ee®es ceeO³ece ³ee
eflevner IeìkeÀe®ee veerì DeY³eeme keÀjeJee. cegueeKele pej SKeeÐee Òeefme× J³ekeÌleer®eer I³eeJe³ee®eer
Demesue lej cegueeKele IesC³eeHetJeea®e efle®eer meJe& Deveg2) cegueeKele IesCes cnCepes SKeeÐee J³ekeÌleeruee keÀesCelesner ÒeMve efJe®eeªve GÊejs IesCes veJns.
3) cegueeKele osCeeN³ee J³ekeÌleerme cegueeKeleer®es ÒeMve DeeOeer osues lej GÊejeoeKeue DeefOekeÀ efJemle=le Je
vescekeÀer ceeefnleer efceUC³ee®eer Meke̳elee Demeles. DeLee&le keÀener ÒeMve ns HetJe&keÀ uHevee ve oslee
efJe®eejC³eelener iebcele Demeles.
4) cegueeKele Iesleevee ÒeMveesÊejeb®eer efìHeCes keÀeUpeerHetJe&keÀ I³eeJeerle. cegueeKeleer®³ee efJeue#eele IesTve DeeJeM³ekeÀlej OJeefvecegêkeÀe®ee JeeHej keÀjeJee. cegueeKeleerleerue p eerJeeke̳es
DeJelejCeef®evnele G×le keÀjC³ee®³ee ³eesi³eles®eer Jeeìleerue leer Jeeke̳es leMeer®e Demeu³ee®eer Kee$eer
keÀªve ÐeeJeer.
5) cegueeKele Iesleu³eeveblej cegueeKeleer®³ee uesKevee®eer efoMee þjefJeleevee ceeO³ecee®eer peeCeerJe þsJeeJeer.
efve³elekeÀeueerkeÀebmeeþer cegueeKele uesKeve keÀjleevee MeerDeekeÀDemes {esyeU MeerJ³ekeÌleer®³ee leeW[e®es SKeeos ue#eJesOekeÀ efJeOeeve DeJelejCe ef®evnele efoues lej l³ee®ee HeefjCeece
®eebieuee neslees.munotes.in

Page 124

1246) efve³elekeÀeefuekeÀemeeþer cegueeKeleuesKeve, DeeefCe jsef [Dees, efìJner ³eeb®³eemeeþer cegueeKeleuesKeve ³eele
HeÀjkeÀ Deens. efve³elekeÀeefuekeÀeceOeerue cegueeKele ner YetlekeÀeUele Iesleuesu³ee cegueeKeleer®ee Je=leeble
Demelees.
7) keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee cegueeKeleeruesKevee®eer meg©Jeele ner Lesì ÒeMve esÊejebveer keÀª ve³es.
cegueeKeleeruee ÒeemleefJekeÀ pees[eJes. jsef[Dees, efìJner®³ee meboYee&le ÒemleeefJekeÀ J³ekeÌleerHeefj®e³e
ÒeMveesÊejs -meceejesHe DeeefCe DeeYeej Demee cegueeKeleer®ee ¬eÀce þjuesuee Demelees. efve³elekeÀeefuekeÀeb®³ee
meboYee&le cee$e cegueeKeleer®ee ¬eÀce þjuesuee Demelees. efve³elekeÀeefuekeÀeb®³ee meboYee&le cee$e cegueeKele
uesKekeÀeuee JesieJesieUs Òe³eesie keÀjCes Meke̳e Deens. DeMee cegueeKele uesKeveele meg©Jeeleeruee
ÒemleeefJekeÀ, J³ekeÌleer Heefj®e³e efkebÀJee cegueeKe leerleerue meJee&le cenlJee®ee Yeeie ³eebHewkeÀer keÀenerner ³esT
MekesÀue.
cegueeKeleuesKeveeuee Demeuesues ns cenlJe ue#eele IesTve cegueeKele IesC³ee®es DeeefCe efueefnC³ee®es
leb$e Deelcemeele kesÀues lej veJeesefoleebvee ³ee #es$eele YejHetj mebOeer Deens. cegueeKele uesKeveeb®es leb$e mecepetve
IesC³eemeeþer cegueeKeleer Jee®eC³ee®eer SskeÀC³ee®eer meJe³e þsJeeJeer. l³ee®eÒeceeCes lej efouesu³ee ceeie&oMe&keÀ
met®eveener efJe®eejele I³eeJ³ee. keÀesCel³eener cegueeKeleer®eer ÒeMveeJeueer keÀMeer le³ee j keÀjeJeer DeeefCe
otjoMe&vemeeþer I³eeJe³ee®³ee cegueeKeleer®eer mebefnlee keÀMeer efueneJeer ³ee®es®e HeÀkeÌle vecegves Heg{s efoues Deensle.
cegueeKeleer®es ³eMe ns cegueeKelekeÀeje®³ee ÒeMveebJej yejs®emes DeJeuebyetve Demeles. cegueeKeleermeeþer
ÒeMvee®eer efveJe[ keÀjC³eelener cegueeKelekeÀeje®eer keÀmeesìer ueeieles. keÀesCeleerner cegueeKele IesC³eeceeies
efJeefMeä nslet Demelees. lees nslet meeO³e nesF&ue DeMee ÒekeÀejs®e ÒeMveeb®eer efveJe[ keÀjeJeer ueeieles.
cegueeKele keÀMeer I³eeJeer -cegueeKele Iesleevee meeOeejCeHeCes Heg{erue met®eveeb®ee DeJeuebye keÀjeJee.
1) cegueeKeleer®ee GÎsMe keÀe³e Deens ³ee®eer mHeä keÀuHevee DemeeJeer. cnCepes efJeÐeeL³ee&®³ee
J³eeqkeÌlelJee®³ee keÀesCel³ee DebieemebyebOeer DeeHeu³eeuee %eeve ÒeeHle keÀªve I³e e³e®es Deens. ns efveef½eleHeCes
ceenerle DemeeJes,
2) JeeleeJejCe Deieoer ceveceeskeÀUs DemeeJes efJeÐeeLeea Je efMe#ekeÀ ³eeb®³eele Deelceer³eles®ee mebyebOe
(Rapport) ÒemLeeefHele Peeu³eeme efJeÐeeL³eeb&®³ee ceveeJej®es o[HeCe otj nesTve efveëmebkeÀes® eHeCes
GÊejs osT MekesÀue.
3) cegueeKele IesCeeN³ee®eer Je=Êeer menevegYetefleHetCe& DemeeJeer l³eeves efJeÐeeL³ee&®³ee ceveele efJeéeeme efvecee&Ce
keÀjeJee GÊejs osC³eeme l³eeuee Òeeslmeeefnle keÀjeJes. GÊejs DeefÒe³e Demeueer lejer DeeHeueer veeHemeble er
oMe&Jet ve³es.
meeojerkeÀjCe :
J³eeK³eeve osC³eeHetJeea J³eeK³eevee®eer GefÎäîes efveef½ele keÀjCes, DeeHeu³ee J³eeK³eeveemeeþer
DeeJeM³ekeÀ DemeCeeje JesU efveeq½ele keÀjCes, p³ee ueeskeÀebvee J³eeK³eeve ÐeeJe³ee®es Deens. l³eeb®es l³ee
efJeyeeyeeR®eer oKeue IesTve J³eeK³eeveeb®es efve³eespeve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
J³eeK³eel³eeves DeeHeues J³eeK³eeve meeoj keÀjleevee les Heefj CeecekeÀejkeÀ nesC³eemeeþer keÀe³e
keÀjeJes ³eemeeþer Brown and Bakhter ³eebveer Heg{erue ceeie&oMe&keÀ yeeyeer meebefieleu³ee Deensle.munotes.in

Page 125

1251) ceesþîeeves Je mHeä yeesuee. yeesueleevee DeeJeepeele ®e{Gleej keÀje. DeeJeM³ekeÀ lesLes efJemeeJee
(Pause) I³ee. He Àej IeeF&ves yeesuet vekeÀe.
2) efJe3) efJeefMeä cegÐeeb®es mHeäerkeÀjCe, DeeJeM³ekeÀ lesLes Yej, DeOetve ceOetve mebkeÀueve Je efJecegÐeeb®es owvebefove peerJeveeleeru e IeìveebMeer mebyebOe ÒemLeeHeve Fl³eeoer®ee JeeHej keÀje. efJeveekeÀjeCe
oerIe& Heuu³ee®eer ceesþer efJeOeeves ìeUe. meeO³ee Je meesH³ee Yee4) SKeeÐee cenlJeHetCe& efJeOeeveeJej Òeeflemeeo efceUC³eemeeþer mebOeer Ðee. DeOetveceOetve ÒeMve efJe®eeje Je
ueeskeÀebvee MebkeÀe efJe®eeje³euee ÒeJe=Êe keÀje. Þeesl³eebvee J³eeK³eeveele menYeeieer keÀªve IesC³ee®ee
Òe³elve keÀje.
5) DeeHeu³ee J³eeK³eevee®³ee efJemeeefnl³ee® es Jee®eve keÀªve DeeHeuee efJe6) J³eeK³eeve JesUsJej meg© keÀje. GMeerj ìeUe. lemes®e JesUsHetJeea J³eeK³eeve mebHeefJeC³ee®eer IeeF& keÀ©
vekeÀe. Hejbleg Òel³eskeÀJesUer JesUsle J³eeK³eeve HetCe& nesle veener, Demes keÀ© vekeÀe.
7) J³eeK³eeve osleevee Þeesl³eebkeÀ[s Hene. l³eeb®³ee vepejsuee vepej efYe[Jee. kesÀJeU Heefnu³ee
DeesUerleerue ueeskeÀebkeÀ[s Heentve yeesuet vekeÀe. Flej ef¬eÀ³ee keÀjleevee yeesuet vekeÀe. Þeesl³eeb®eer vepej
ìeUtve yeesuet vekeÀe.
8) Þeesl³eebvee menpee menpeer GHeueyOe nesCeej veener Hejbleg HegmlekeÀebMeer efveie[erle DeMeer ceeefnleer
mebûeefnle keÀje Je efle®ee JeeHej J³eeK³eeveele keÀje.
9) DeeHeu³ee veesìmedceO³es Jee®etve yeesuet vekeÀe.
10) Del³eble Glmeeneves yeesuee. mJeleë LekeÀu³eemeejKes ef kebÀJee kebÀìeUu³eemeejKes Jeeiet vekeÀe. Del³eble
DeeJe[erves yeesuee Je Þeesl³eebceO³es Glmeen efvecee&Ce keÀje.
J³eeK³eeve ³eMemJeer nesC³eemeeþer megOeeefjle ©Hes ner peemle mJeerkeÀejCeer³e þjleele. keÀejCe
J³eeK³eevee®³ee Meg× mJe©Heeleerue oesmegOeeefjle ©HeeceO³es J³eeK³eeve -keÀce-efoioMe&ve, J³eeK³eeve -keÀce-®e®ee&, J³eeK³eeveele ÒeMveeb®ee JeeHej,
J³eeK³eeveele ¢kedÀ -ÞeeJ³e meeOeveeb®ee JeeHej, DeesJnj ns[ ÒeespeskeÌìj®ee G He³eesie keÀ©ve J³eeK³eeveele
Fl³eeoer ÒekeÀej®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. l³eecegUs Þeesl³eebvee DeeHeues J³eeK³eeve meeO³ee Je mejU Yeemecepeles. l³eebvee DeeHeues efJe®eej mecepeC³eele De[®eCe efvecee&Ce nesle veener.
DeeHeueer Òeieleer leHeem ee.
1) Depe& uesKeve keÀmes keÀjeJes les meebiee.
2) nslet keÀLeve cnCepes keÀe³e?
3) mecetn®e®ee& mHeä keÀje.
4) meeojerkeÀjCe mHeä keÀje.munotes.in

Page 126

1266.4 vesle=lJe keÀewMeu³e
J³eJemLeeHeveMeeñe ³ee efJeDeeefCe mebIeìve ³ee Meyoele DemeCeejer keÀuHevee, DeLe& DeeefCe J³eeK³ee ³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
J³eJemLeeHekeÀe®³ee meb®eeueve keÀe³ee&®ee DeY³eeme keÀjleevee Demes efomeles keÀer, meb®eeueve
J³eJemLeeHekeÀeuee DeeHeu³ee nel eeKeeueerue mene −³ekeÀebvee, ceoleveermeebvee DeeosMe ÐeeJes ueeieleele, met®evee
ÐeeJ³ee ueeieleele, ceeie&oMe&ve keÀjeJes ueeieles Je J³eJemLeeHekeÀer³e keÀe³ee&®es vesle=lJe keÀjeJes ueeieles. meb®eeueve
keÀe³ee&leerue vesle=lJe -keÀe³e& FlekesÀ cenlJee®es keÀe³e& Deens keÀerDeepe®³ee ³egieele l³eeuee J³eJemLeeHevee®es SkeÀ
cenlJee®es keÀe³e& Je SkeÀ mJeleb$e DeY³eemee®ee efJeJ³eJemee³ee®³ee keÀe³ee&®es vesle=lJe ³eMemJeerHeCes kesÀues lej J³eJemee³e ³eMemJeer nesT Me keÀlees. pej
J³eJemee³ee®es vesle=lJe De³eesi³eHeCes Peeues lej J³eJemee³eeuee ³eMe efceUt MekeÀle veener. iueesJej®³ee
cnCeC³eeÒeceeCes J³eJemee³eeleerue DeHe³eMee®es cegK³e keÀejCe cnCepes J³eJemee³eeuee ueeYeuesues ogye&ue vesle=lJe
ns J³eJemee³ee®³ee DeHe³eMeeuee Flej keÀesCel³eener keÀejCeeHes#ee cenlJee®es keÀejCe þjles.
ner meJe& keÀe³ex vesl³eebceeHe&Àle kesÀueer peeleele. J³eJemee³eeleerue vesle=lJee®ee HeefjCeece Je ÒeYeeJe
J³eJemee³eeleerue efJeefJeOe J³ekeÌleer®³ee keÀe³ee&Jej, keÀe³e&He×leerJe j, JeeieC³eeJej, efJe®eej keÀjC³eeJej efometve
³eslees, ÒeYeeJeer vesle=lJeecegUs J³eJemee³eeleerue keÀce&®eejer SkeÀe efJeefMeä efoMesves keÀe³e& keÀjC³eeme ÒeJe=Êe
nesleele. meJe&®e keÀce&®eejer vesl³ee®³ee F®ísÒeceeCes keÀe³e& keÀjleele. neleeKeeueerue mene−³ekeÀebvee keÀe³ee&le
DeeosMe osCes, met®evee keÀjCes,ceeie&oMe&ve keÀjCes l³ee®³ee keÀe³ee&Jej osKejsKe þsJeCes DeeefCe neleeKeeueer keÀece
keÀjCeeN³ee mene −³ekeÀebveer kesÀuesu³ee keÀecee®eer peyeeyeoejer mJeerkeÀejCes Fl³eeoer meJe& yeeyeer Jee keÀ uHevee ³ee
mebkeÀuHevesle Deensle.
vesle=lJee®eer J³eeK³ee:
De@ueveves `vesle=lJe' ³ee Meyoe®eer J³eeK³ee ``Flej ueeskeÀebvee ceeie&oMe&ve DeeefCe meb®eeueve
keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee veslee cnCelee ³esF&ue, l³eeves (vesl³eeves) Flejeb®³ee Òe³elveebvee GÎsMe DeeefCe
ceeie&oMe&ve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ''
efueeeqJnbiemìveves vesle=lJee®eer J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes kesÀuesueer Deens. ’meceeve GefÎäeb®eer
HeefjHetle&lee keÀjC³eekeÀefjlee F®íe peeie=le keÀjC³ee®eer MekeÌleer cnCepes vesle=lJe nes³e.
Jejerue J³eeK³ee®ee DeY³eeme keÀªve Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, J³eJemee³ee®ee GÎsMe meHeÀue
JneJee cnCetve J³ekeÌleer Jee J³eeqkeÌlemecetn ³ee®eer JeeieCetkeÀ Òe³elve Je ef¬eÀ³ee ³eeb®³eeJej ÒeYeeJe Hee[C³ee®eer
Òeef¬eÀ³ee cnCepes vesle=lJe nes³e.
6.4.1 vesle=lJe JewefMeäîes:
J³eJemee³e J³eJemLeeHevesle vesle=lJe mebkeÀuHevesle DemeCeejer JewefMe<ìîes Heg{erue ÒeceeCes Deensle.
1) Deveg³ee³eeb®es DeefmlelJe:
vesle=lJeekeÀefjlee Deveg³ee³eer DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. vesle=lJeemeeþer mecetne®eer DeeJeM³eke Àlee
Demeles. mecetneefMeJee³e Jee Deveg³eeb³eeefMeJee³e vesle=lJee®eer keÀuHevee keÀjCes HeÀesue þjles. Deveg³ee³eeb®³ee
DeefmlelJeecegUs®e SKeeÐee J³ekeÌleer®es vesle=lJe efme× nesles Je ³ee mecetnecegUs®e Jee Deveg³ee³eebcegUs®e l³eeueemunotes.in

Page 127

127DeeHeu³ee vesle= lJee®ee DeefOekeÀej ieepeefJelee ³eslees. Deveg³ee³eeb®³ee DeefmlelJeecegUs®e SKeeÐee J³eeqkeÌle®³ee
vesle=lJeeuee J³eJenejele Òeel³eef#ekeÀHeCes DeekeÀej efceUlees.
2) vesle=lJee®eer eqmJeke=Àleer:
vesl³ee®ee DeefOekeÀej l³ee®³ee Deveg³ee³eebJej HetCe&He Ces ®eeuele Demelees DeeefCe vesl³ee®ee DeefOekeÀej
l³ee®es Deveg³ee³eer ceev³e keÀjleele Je mJeerkeÀejleele. pej vesl³eeves DeeHeuee DeefOekeÀej Jee vesle=lJe
peyejomleerves FlejebJej MekeÌleerves ueeoues lej les l³ee J³ekeÌleer®eer yeUpeyejer þª MekeÀles Je yeUpeyejerletve
vesle=lJe efvecee&Ce nesT MekeÀle veener, Demes cnCeeJes ueeiesue. veslee Je Deveg³ee³eer ³eeb®es efnlemebyebOe meejKes®e
DemeCes ner vesle=lJee®³ee ¢äerves DeeJeM³ekeÀ yeeye þjles.
3) meceeve efnlemebyebOe:
veslee Je Deveg³ee³eer ³ee® es efnlemebyeOe meceeve DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens cnCepes®e vesl³eeves þjJetve
efouesu³ee O³es³eekeÀ[s Je efJeefMeä He×leerves Deveg³ee³eebveer Òe³elve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³ee®eÒeceeCes
vesl³eeves osKeerue ueeskeÀeb®eer F®íe keÀe³e&He×leer Je GÎsMe F.efJe®eejele IesTve DeeHeu³ee keÀe³ee&®eer efoMee
þjJeeJeer ueeieles.
4) veslee Je Deveg³ee³eer mebyebOe:
vesle=lJe keÀjCeeN³ee J³ekeÌleerves mecetne®ee efkebÀJee DeeHeu³ee Deveg³ee³eeb®ee GÎsMe meHeÀue
keÀjC³eekeÀjerlee DeeHeu³ee Deveg³ee³eeb®³ee keÀ e³ee&®es mebIeìve keÀjeJes l³eebvee keÀe³e& keÀjC³eeyeeyele DeeosMe
ÐeeJesle, ceeie&oMe&ve keÀjeJes, l³eeb®³eeMeer melele mebHeke&À meeOeve þsJeeJee, l³ee®eÒeceeCes l³eeves l³ee®³ee
Dee®eej -efJe®eejeJej, Je=Êeer YeeJeveebJej ÒeYeeJe Hee[eJee Je l³ee meJee& ®es keÀe³e& SkeÀe efJeefMeä efoMesves
®eeueC³ee®³ee ¢äerves Òe³elve keÀjeJesle.
5) ÒeefleefveefOelJeë
mecetne®³ee ¢äerves Je yee¿e peiee®³ee ¢äerves veslee ne efJeefMeä mecegne®es ÒeefleefveefOelJe keÀjerle
Demelees. yee¿e peieeuee lees l³ee mecegne®es O ³es³e, OeesjCe, GÎsMe keÀe³e Deens ns mHeä keÀjlees, lej
mecegneleerue J³ekeÌleerveer mecetneb®es O³es³e OeesjCe keÀMee ÒekeÀejs ieeþeJes ³eemebyeOeer lees mecegneleerue J³ekeÌleervee
ceeie&oMe&ve keÀjCeeje lelJeJeslee, ceole keÀjCeeje efce$e cnCetve l³ee® ³eekeÀ[s Heeefnues peeles.
6) veslee Je mecetn HejmHejmebyeOeë
vesle=lJe cnCepes vesl³ee®es Deveg³ee³eebJej DemeCeejs Je®e&mJe Demes cnCelee ³esCeej veener. vesle=lJe
DeeefCe Deveg³ee³eer ³ee oesvner®ee HejmHejeble mebyeOe, HejmHejeb®es Je®e&mJe mHeä keÀª MekeÀles. cnCepes®e
Òel³eskeÀ JesUer veslee mJeleë®es Dee®eej, efJe®eej, Jele&CetkeÀ ³ee®ee ÒeYeeJe DeeHeu³ee efve³eb$eCeeKeeueer
DemeCeeN³ee mecetneJej Hee[t MekeÀlees Demes veener. lej mecetne®ee osKeerue ÒeYeeJe vesl³eeJej nesT MekeÀlees.
7) HeefjefmL eleer DeeefCe vesle=lJeë
HeefjefmLeleer®ee DeeefCe vesle=lJee®ee HeÀej peJeU®ee mebyeOe Deens Je yeouel³ee HeefjmLeerleerle
HetJeea®es®e vesle=lJe ³eMemJeer þª MekesÀue Demes cnCelee ³esCeej veener. Goe. pees SkeÀe efJeefMeä ÒeosMeeleerue
mecetne®ee ³eMemJ eer veslee Demelees. lees veslee pej mecetneleerue meJe&®e ceeCemes yeoueueer, l³ee ceeCemee®es ÒeMve
yeoueues efkebÀJee keÀeU yeoueu³eeJej HetJeea®es vesle=lJe De³eMemJeer þª MekeÀles. ³ee®ee®e DeLe& Demee keÀer
vesle=lJe efJeeMä HeefjefmLeleer Jee Jeelee JejCeeHetjles®e ce³ee&efole Demet MekeÀles.munotes.in

Page 128

1288) DeeoMe& ë
DeeHeu³ee Deveg³ee³eeb®³ee meceesj DeeoMe& efvecee&Ce keÀjCes ns vesle=lJee®es ÒecegkeÀ JewefMeäîe Deens.
vesl³eeuee DeeHeu³ee Deveg³ee³eebHeg{s DeeHeu³ee Jele&vee®ee, efJe®eejeb®ee DeeoMe& GYee keÀ jeJee ueeielees.
9) ÒeYeeJee®eer Òeef¬eÀ³ee ë
vesle=lJe cnCepes ÒeYeeJe Hee[C³ee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. vesle=lJee®ee ÒeYeeJe Hee[C³ee®³ee Òeef¬eÀ³escegUs
veslee DeeHeu³ee JeeieCetkeÀer®ee, Jele&vee®ee, efJe®eejeb®ee ÒeYeeJe l³ee®³ee Deveg³ee³eebJej Deens Demes cnCeC³eele
³esles. vesle=lJe keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee DeeHeuee ÒeYeeJe efJeefJeOe ÒekeÀejs DeeHeu³ee Deveg³ee³eebJej Hee[eJee
ueeielees.
10) DeefYeÒesjCes®es keÀe³e& ë
mebIeìves®ee GÎsMe meHeÀue JneJee cnCetve veslee DeeHeu³ee Deveg³ee³eevee ÒesjC ee osle Demelees. pej
J³eeqkeÌleiele efnleeHes#ee mebIeìves®³ee efnleeuee SKeeoe mecetn ÒeeOeev³e osT MekeÀuee lej l³ee mecetne®es
vesle=lJe keÀjCeejer J³ekeÌleer ³eMemJeer Peeueer Demes cnCelee ³esF&ue. mebIeìves®³ee GÎsMeeMeer efJejesOeer ve þjlee
Deveg³ ee³eer pej pes O³es³e mJeleë®es®e ceevetve les meeO³e keÀª MekeÀues lej vesl³ee®es vesle=lJe ³eMemJeer þª
MekeÀles Demes cnCelee ³esF&ue.
vesle=lJee®eer keÀe³e&s ë
vesle=lJe keÀjCes cnCepes Deveg³ee³eeb®³eeJej ÒeYeeJe Hee[tve l³eeb®eer JeeieCetkeÀ, Jele&v e Je efJe®eej
³eeb®³eele DeeHeu³ee F®ísvegmeej yeoue Ie[Jetve DeeCeCes Je mebIeìves®³ee efnlee®³ee ¢äerves l³ee®³eekeÀ[tve
keÀe³e& keÀjJetve IesCes Demee DeLe& neslees. Hejbleg vesle=lJe keÀjCeeN³eeuee keÀesCeleer keÀe³e& keÀjeJeer ueeieleele.
³eeyeÎue ues KekeÀebveer vesle=lJe keÀjCeeN³ee J³ekeÌleerveer peJeU peJeU 12 keÀe³ex meebefieleueer Deensle lej
Deesefn³ee mìsì efJeÐeeHeerþeleerue mecetneveer vesle=lJee®eer 9 keÀe³ex meebefieleuesueer Deens. ®esmìj yeveef[&ves
vesle=lJee®eer 3 keÀe³ex meebefieleueer Deensle. lej DecesefjkeÀve ce@vespeceWì DemeesefmeSMeveves 5 keÀe³ex meebefieleueer
Deensle. lej GefJe&keÀ ³ee uesKekeÀeves vesle=lJee®³ee 4 keÀe³ee&®ee GuuesKe kesÀuee Deens. Lees[ke̳eele,
vesle=lJee®³ee keÀe³ee&yeeyele SkeÀcele Dee{Utve ³esle veener. ef JeefJeOe uesKekeÀebveer vesle=lJee®³ee efouesu³ee
keÀe³ee&®eer ³eeoer DeY³eemeeletve vesle=lJee®³ee keÀe³ee&®eer DeY³eeme Heg{erue keÀjlee ³esF&ue.
DecesjerkeÀve ce@vespecesbì DemeesefmeSMeveves vesle=lJee®eer keÀe³e& Heg{erueÒeceeCes mHeä kesÀueer Deensl e.
1) vesle=lJe keÀjCes: cnCepes mesJee GHeueyOe keÀªve osCes. mesJee keÀjCes ns vesle=lJee®es ÒeLece cenlJee®es keÀe³e&
Deens.
2) vesle=lJe efveCe&³e Iesles: vesle=lJe keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee efveCe&³e I³eeJes ueeieleele. vesle=lJe keÀjCeeN³ee
J³ekeÌl eeruee Meeñeer³e Hee³eeJej Je DeeOeejeJej efveCe&³e I³eeJee ueeielees.
3) vesle=lJe HeefjCeece meeO³e keÀjles vesle=lJeeÜejs J³ekeÌleervee ³eesi³e les ceeie&oMe&ve kesÀues peeles Je l³eeÜejs
l³ee®³eekeÀ[tve DeHesef#ele keÀe³e&Hetle&lee kesÀueer peeles keÀ e³e&Hetle&lee ³ee ³eMemJeer vesle=lJee®ee HeefjCeece
þjlees.
4) vesle=lJe cnCepes mecetneHeemetve JesieUer DemeC³ee®eer ef¬eÀ³ee Demes cnCelee ³esF&ue. vesle=lJe ns mJe®ísves
JesieUs Demeles.munotes.in

Page 129

129vesle=lJee®es ÒekeÀej / He×leerë
vesle=lJee®³ee efJeefJeOe Ò ekeÀejeb®es JeieeakeÀjCe efJeefJeOe lelJeebJej Jee Hee³eeJej JesieJesieȳee ÒekeÀejs
keÀjlee ³esles. Goe. DeefOekeÀejeÒeceeCes vesle=lJe (ngketÀceMeener, ueeskeÀMeener Fl³eeoer) DeefYeÒesjCeelcekeÀ
vesle=lJe (vekeÀejelcekeÀ Je neskeÀejelcekeÀ DeefYeÒesjCee ), mebIeìveelcekeÀ Je J³eeqkeÌleiele vesle=lJe, DeewHe®eeefjkeÀ
Je DeveewHe®eeefjkeÀ vesle=lJe F. Jejerue meJe& ÒekeÀejs vesle=lJe He×leer®es JeieeakeÀjCe keÀjlee ³esF&ue. vesl³eeb®³ee
ÒekeÀeje®ee DeY³eeme keÀjC³eeHes#ee vesle=lJe keÀjCeeN³ee J³eeqkeÌleuee DemeCeejs DeefOekeÀej l³eeves
Deveg³ee³ee®³eeyeeyele mJeerkeÀejuesues ¢efäkeÀesve DeeefCe l³ee®eer keÀe³e&He×leer Fl³eeoer IeìkeÀ efJe®eejele
IesTve vesle=lJee®es ÒekeÀej Heg{erueÒeceeCes mHeä keÀjlee ³esF&ue.
1) SkeÀleb$eer efkebÀJee ngketÀceMeener vesl e=lJe (Dictatorial Leaders or Autocratic
Leaders) :
SkeÀleb$eer Je ngketÀceMeener vesle=lJee®eer ÒecegKe JewefMeäîe cnCepes meJe& keÀejYeej SkeÀleHeÀea ®eeuele
Demelees efJeefMeä ÒekeÀejs keÀe³e& keÀjC³eeyeeyele mesJekeÀebvee kesÀJeU DeeosMe efoues peeleel e, met®evee efou³ee
peeleele. Jeefj<"ebveer efouesu³ee DeeosMeeb®es Heeueve keÀefveÿebvee keÀjCes ns oesvner He×leerle DeefYeÒesle Deens.
keÀefveÿebveer Jeefjÿeb®³ee DeeosMe Heeueveeyeeyele keÀesCel³eener ÒekeÀejs Gueìmegueì ÒeMve efJe®ee© ve³esle
DeMeer D eHes#ee Demeles. keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee DeeosMe osleevee keÀefve<þebMeer meuueecemeuele kesÀueer peele
veener Jee efJe®eejefJeefvece³e kesÀuee peele veener keÀefveÿebvee HeÀkeÌle efouesu³ee DeeosMeeb®es Heeueve keÀjeJes
ueeieles. vesle=lJe ueeoC³ee®eer He×le ner SkeÀleHeÀea He×le oesvner ÒekeÀejeleerue ÒecegKe JewefMe<ìîe Deens.
vesle=lJe jeKeC³eeyeeyele oesvner ÒekeÀejele Lees[emee HeÀjkeÀ Deens. ngketÀceMeener vesle=lJeele oyeeJe,
onMele, peyejomleer Je peguetce ³eeb®³ee meene³³eeves DeeosMe jeyeJeues peeleele. DeeosMeeÒeceeCes keÀece ve
kesÀu³eeme keÀeceieejebvee DeeHeues Jesleve, veeskeÀjer, HeieejJee{, ye{leer, DeeHeuee opee& ³eevee cegkeÀeJes ueeieles
keÀoeef®ele l³eebvee ob[ kesÀuee peelees.
³ee vesle=lJe He×leerle J³eJemee³e ÒecegKe efkebÀJee J³ eJemLeeHekeÀ efJeefJeOe HeeleȳeeJej J³eJemee³eele
keÀece keÀjCeeN³ee efJeefJeOe DeefOekeÀeN³eeMeer Je keÀce&®eejer ÒeefleefveOeeRMeer keÀesCeleerner ³eespevee jeyeefJeC³eeHetJeea
efJe®eejefJeefvece³e keÀªve efkebÀJee ®e®ee& keÀªve efveCe&³e Iesle Demelees .
2) cegkeÌle vesle=lJe He×leer (Free Rein Style) ë
³ee vesle=lJe ÒekeÀejele ÒecegKe J³eJemLeeHekeÀekeÀ[tve DeeHeu³ee neleeKeeueerue keÀce&®eeN³eebvee
keÀesCel³eener ÒekeÀeje®ee met®evee Jee DeeosMe efoues peele veenerle. keÀce&®eejer mJeleë keÀesCel³eene r ÒekeÀej®ee
efveCe&³e IesT MekeÀleele. l³ee®³ee efveCe&³eele Jeefjÿ DeefOekeÀejer keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee nmle#esHe keÀjerle
veenerle. cegkeÌle vesle=lJe He×leercegUs DeeHeu³ee keÀce&®eeN³eebJej HetCe& efJeéeeme vesl³eekeÀ[tve ÒekeÀì neslees.
3) Heeuek eÀelcekeÀ vesle=lJe (Paretanalistic Leadership) ë
³ee vesle=lJe ÒekeÀejele veslee HeeuekeÀe®³ee YetefcekeÀeletve DeeHeu³ee mecetne®es vesle=lJe keÀjerle Demelees.
DeeHeu³ee Deveg³ee³eebvee DeeosMe osC³eeHes#ee lees l³eebvee ÒesceUHetJe&keÀ Yee< eslemecepee Jetve meebielees, l³eebvee
ceeie&oMe&ve keÀjlees. Òel³eskeÀ efþkeÀeCeer vesl³ee®eer YetefcekeÀe Jee yeIeC³ee®ee ¢efäkeÀesve HeeuekeÀe®ee Demelees.
peHeeve ceOeerue efJeefMeä mebmke=ÀleercegUs lesLes HeeuekeÀelcekeÀ vesle=lJee®ee ÒekeÀej ³eMemJeer Peeuesuee Deens.munotes.in

Page 130

130vesle=lJeemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejs iegCe ë
vesle=lJe keÀjCes cnCepes DeeHeu³ee Deveg³ee³eebvee ceeie&oMe&ve keÀjCes l³eebvee DeeosMe Je met®evee osCes
Je keÀe³ee&le Heg{ekeÀej IesCes Demee DeLe& ueeielees. vesle=lJe keÀjC³eekeÀefjlee vesle=lJ ekeÀjCeeN³ee J³ekeÌleerle keÀener
efJeefMeä iegCe DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³ee efJeefMeä iegCeeHewkeÀer keÀener iegCe pevcepeele Demet MekeÀleele lej
keÀener iegCe ceeCemeeuee efMe#eCeeves, DevegkeÀjCeeves, ÒeefMe#eCeeves Je DevegYeJeeves efceUt MekeÀle ele. ³eMemJeer
vesle=lJeekeÀjerlee DeeJeM³ekeÀ DemeCeejs iegCe Heg{erueÒeceeCes DeY³eemelee ³esleerue.
De) J³ekeÌleeriele iegCe (ye) J³eJemLeeHekeÀer³e iegCe
De) J³ekeÌleeriele iegCe ë
vesle=lJe keÀjC³eemeeþer l³ee J³ekeÌleer®³ee Debieer keÀener Keeme ie gCe DeHesef#ele Deensle. l³ee Keeme
iegCeecegUs®e efleuee vesle=lJe ÒeeHle nesC³eeme ceole nesles. keÀener Keeme J³eeqkeÌleiele iegCe Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1) Heg{ekeÀej ë
J³eJemee³eeleerue DeveskeÀ Òemebieele vesle=lJe keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee Heg{e keÀej ÐeeJee ueeielees Je keÀe³e&
keÀjeJes ueeieleele. DeveskeÀ JesUe efveef½ele JeeleeJejCe Demeles. DeMee Òemebieer Heg{ekeÀej IesTve keÀener ke=Àleer
keÀjC³ee®es Oee[me vesl³ee®³ee Debieer DeeJeM³ekeÀ Demeles. keÀener JesUe keÀe³e keÀjeJes Je keÀmes keÀ jeJes ³eeyeÎue
efJe®eej ve keÀjlee efkebÀJee ³eesi³e l³ee DeeosMee®eer Jeeì ve Heenlee mJele뮳ee DebleëÒesjCesves ÒeeHle
HeefjefmLeleerle Heg{ekeÀej IesTve keÀe³e& keÀjeJes ueeieles.
2) yeewef×keÀ Hee$elee ë
vesle=lJe keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee DeeHeu³ee Deveg³ee³eebvee ceeie&oMe&ve keÀjeJes ueeieles. l³eebvee
JesieJesieȳee HeefjefmLeleerle keÀe³e& keÀMee ÒekeÀejs keÀjeJes ³eeyeÎue met®evee ÐeeJee ueeieleele. l³eemeeþer vesle=lJe
keÀjCeeN³ee J³ekeÌleerme yeewef×keÀ Hee$elee DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
ye) J³eJemLeeHekeÀer³e Hee$elee / iegCe ë
meJe& meeOeejCeHeCes vesl³eeuee J³eeqkeÌlemecetne®es vesle=lJe keÀjeJes ueeieles. mecetneleerue keÀe³ee&®es
vesle=lJe keÀjeJes ueeieles cnCetve vesl³eeuee J³eeqkeÌlemecetne®³ee keÀe³ee&®es J³eJemLeeHeve keÀjlee Deeue sH e e e f n p e s .
cnCepes lees J³eJeefmLeleHeCes J³eeqkeÌlemecetneJej efve³eb$eCe þsJet MekeÀlees. ³ee¢äerves vesle=lJe keÀjCeeN³ee
J³eeqkeÌlele Heg{erue J³eJemLeeHekeÀer³e Hee$elee Je iegCe DeeJeM³ekeÀ þjleele.
1) leebef$ekeÀ %eeve ë
p³ee J³eJemee³ee®es vesle =lJe kesÀues peele Deens l³ee®es Lees[s HeÀej leebef$ekeÀ %eeve vesl³eeuee DemeCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. Goe. Deew%eeve DemeeJes. keÀejKeevee Demeu³eeme keÀejKeev³eele keÀe sCel³eener Jemlet le³eej kesÀu³ee peeleele. keÀesCelee
keÀ®®ee ceeue ueeielees, GlHeeoveemeeþer keÀesCeleer ³eb$es JeeHejueer peeleele GlHeeove He×leer keÀMeer Deens
Fl³eeoer leebef$ekeÀ %eeve ³ee®ee DeLe& Demee veJns; keÀer, lees lep%e DemeeJee Hejbleg Fl ejebveer l³eeuee menpeHeCes
HeÀmeJet ve³es FlekesÀ leebef$ekeÀ %eeve DemeeJes.
2) mebIeìve MekeÌleer ë
vesle=lJe keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee DeveskeÀpeCeebkeÀ[tve efJeefJeOe ÒekeÀej®eer keÀe³ex keÀ©ve ÐeeJeer
ueeieleele. vesle=lJe keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee efJeefJeOe keÀe³ex keÀjC³eekeÀjerlee mebIeìves®es %eeve þsJeeJes ueeieles. ns
³eeb®es keÀece®eueeT %eeve vesl³eeuee DeeJeM³ekeÀ þjles.munotes.in

Page 131

131mebIe GYeejCeer
SKeeÐee GÐeesieeceO³es keÀece keÀjCeeN³ee meJe& ÒekeÀej®³ee keÀce&®eeN³eeceO³es ³eesi³elee Je
keÀe³e&#ec elesle Jee{ nesC³eemeeþer mebIe YeeJevee efJekeÀefmele nesCes cenlJee®es Demeles.
mebIe GYeejCeerleerue ìHHes (Stages in team Building) ë
1) meecetefnkeÀ GefÎäîes efveeq½ele keÀjCes (to set collective goals) ë
mebIe GYeejCeerleerue Heefnueer Hee³ejer cnC epes meecetefnkeÀ GefÎäeb®eer efveef½eleer nes³e.
J³eJemee³ee®³ee cegK³e GefÎäeb®eer efveef½eleer kesÀu³eeveblej J³eJemee³eeleerue efJeefJeOe efJeYeeie, GHeefJeYeeie,
MeeKee F. ®es GÎsMe efveef½ele kesÀues peeleele.
2) meecetefnkeÀ meom³eeb®eer YetefcekeÀ e þjefJeCes (Role of Eachmember) ë
efJeefMeä ieìele efkebÀJee efJeYeeieele keÀece keÀjCeeN³ee meom³e keÀce&®eeN³eebvee l³eeb®eer YetefcekeÀe
mHeä keÀ©ve meebieCes cenlJee®es Demeles. keÀce&®eeN³eeb®³ee Jele&veele DeHesef#ele yeoue Ie[Jetve DeeCeC³eele
l³eeb®³ee YetefcekeÀe mHeä DemeCes cenlJee®es Demeles.
3) HeesJ³eJemee³ee®eer GefÎäîes meeO³e nesC³eekeÀjerlee HejmHej menkeÀe³e& Je SkeÀceskeÀebceOeerue efJeéeeme
efvecee&Ce nesCes DeeJeM³ ekeÀ Demeles. l³eekeÀjerlee efJeefMeä ÒekeÀej®es JeeleeJejCe Je mebmke=Àleer efvecee&Ce keÀjCes ns
J³eJemLeeHevee®es keÀe³e& Demeles. pes J³eJemLeeHekeÀ Heesl³eebvee mecetn yeebOeCeer (Team Bulding) keÀjCes Meke̳e nesles.
mebIe GYeejCeer®es mJe©He / JewefMeäîes (Nature / features of teamBuilding) ë
mecetnele keÀece keÀjCeeN³ee meom³eebmeceesj SkeÀ efJeefMeä GefÎä Demeles. mecetneleerue Òel³eskeÀ
meom³eeuee ³ee GefÎ<ìeb®eer ceeefnleer Demeles. mecetneleerue meom³eebceO³es SkeÀceskeÀebyeÎue efJeéeeme Demelees.
mecetneleerue meom³eebceO³es meb%eeHeve efkebÀJee efJe®eejeb®eer osJeeCe -IesJeeCe, ceveceeskeÀUsHeCes nesle Demeles.
mecetneleerue Òel³eskeÀ meom³ee®eer YetefcekeÀe, GefÎäîes meeO³ ekeÀjC³eekeÀjerlee efveef½ele kesÀuesueer Demeles.
mecetnekeÀ[tve veJeerve keÀuHevee Je He×leer efJekeÀefmele nesleele. mecetneleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleer mecetne®³ee
keÀe³ee&Jej ÒeYeeJe ìekeÀles. meecetefnkeÀ GefÎä Hetle&lee keÀjC³eemeeþer Òel³eskeÀ meom ³eeb®es menkeÀe³e& Je
menYeeie DeeJeM³ekeÀ Demelees.
mebIe GYeejCeer®es cenlJe (significanca of team Building) ë
1) meebefIekeÀ Òe³elve (Team Efforts) ë
mebIeìves®³ee GefÎäeb®eer Hetle&lee keÀjC³eekeÀjerlee meebefIekeÀ Òe³elveeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles .
Jew³eeqkeÌlekeÀ menYeeie ne mebIe efkebÀJee mecetne®³ee keÀe³ee&le ceesuee®ee Demelees®e. Hejbleg meebefIekeÀ Òe³elve
³eMee®ee ceeie& megkeÀj keÀjleele. mebIe GYeejCeercegUs meebefIekeÀ Òe³elve kesÀues peeleele.
2) SkeÀesH³ee®eer YeeJevee (Team feelings )ë
mecetn yeebOeCeer ner meJe& keÀce&®eeN³eebvee SkeÀef$eleefjl³ee keÀece keÀjC³eeme GÐegkeÌle keÀjles.
keÀce&®eeN³eebceO³es SkeÀesH³ee®eer YeeJevee efvecee&Ce nesJetve mebIeìves®eer GefÎäîes meeO³e nesleele.munotes.in

Page 132

1323) Jew³eeqkeÌlekeÀ efve³ece (Self-Regulation) :
mecetn GYeejCeercegUs Jew³eeqkeÌlekeÀ GefÎäebvee efkebÀJee efnleeme ÒeeOeev³e ve oslee meebefIekeÀ GefÎ<ìebvee
ÒeeOeev³e efoues peeles. `one for all & all for one' ³ee cnCeervegmeej mebIeeleerue meom³e keÀe³e&jle
Demeleele. l³eecegUs Jew³ekeÌleerkeÀ efn leeme og³³ece mLeeve ÒeeHle nesJetve J³eJemee³ee®es efnle meeOeues peeles.
4) mecetneleerue menkeÀe³ee&le Jee{ (Improving co -operation) ë
mebIe GYeejCeer ner meJe& meom³eebceO³es menkeÀe³ee&®eer YeeJevee efvecee&Ce keÀjC³eele ceole keÀjles.
HejmHej menkeÀ e³e& Je meom³eebceOeerue efJeéeeme mebIe GYeejCeercegUs meeO³e keÀjlee ³eslees. Lees[ke̳eele,
keÀce&®eeN³eeb®ee keÀe³e&#ecelesle Jee{ Je SkeÀceskeÀeb®³ee menkeÀe³ee&ves mebIeìves®³ee GefÎäeb®eer Hetle&lee keÀjlee
³eslees.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) v esle=lJe cnCepes keÀe³e les mHeä keÀje.
2) vesle=lJee®eer JewefMeäîes meebiee.
3) mebIe GYeejCeer mHeä keÀje.
6.5 meejebMe
mebÒes³eeyeeyele kesÀuesueer osJeeCeIesJeeCe nes³e. mebÒes1) j®evesÒeceeCes mebÒes2) mebÒes3) mebÒesDepe&uesKeve, Depee&®ee vecegvee keÀmee DemeeJee ns Heeefnues Deens. nslet keÀLeve ns SKeeÐee MeeKesle
ÒeJesMe keÀjleevee keÀeUpeerHetJe&keÀ keÀjeJes ueeieles les mJeleë®es Òeieìerk eÀjCe keÀjles. mecetn®e®ee& Je cegueeKeleer
³ee ³eesi³e Je keÀeUpeerHetJe&keÀ keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deensle. meeojerkeÀjCeeceO³es p³eebvee J³eeK³eeve ÐeeJe³ee®es
Deens les HeefjCeecekeÀejkeÀ Peeues Heeefnpes.
vesle=lJe cnCepes Flej ueeskeÀebvee ceeie&oMe&ve DeeefCe meb®eeueve keÀjC³eeme J³ekeÌleer, Deveg³ee³eeb®es
DeefmlelJe, vesle=lJee®eer mJeerke=Àleer, meceeve efnlemebyebOe, veslee Je Deveg³ee³eer mebyebOe, ÒeefleefveefOelJe, DeeoMe&,
ÒeYeeJeer Òeef¬eÀ³ee Fl³eeoer vesle=lJee®eer JewefMeäîes Deensle.
ÞeeJ³e GÎerHekeÀ ûenve keÀjC³ee®eer ceeveJee®eer ef¬eÀ³eeMeerue DeMeer pewJeceeveefmekeÀ Òeef¬eÀ³ee cnCepes
ÞeJeCekeÀewMeu³e nes³e. HegveYe&jCe lJejerle JneJes, HegveYe&jCe ÒeeceeefCekeÀ DemeeJes, HegveYe&jCe ³eesi³e DemeeJes
lemes®e les mHeä Je efve:mebefoiOe DemeeJes ner ceeie&oMe&keÀ leÊJes ÞekeCee®eer Deensle.munotes.in

Page 133

133MeeeqyokeÀ mebÒesmet®evee HeÀuekeÀ, Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees. DeMeeeqyokeÀ mebÒesDeMeeeqyokeÀ mebÒeslemes®e pevemebJeeo ns mecetne®es DeefleMe³e cenÊJee®es ©He Deens. ³eeceO³es Lesì mebJeeo meeOeuee
peelees HeCe lees ÒemeejceeO³eceeb®³eeÜejs mebÒesmJe©He, ûeenkeÀeb®³ee ce³ee&oe, ieeWOeU Je ceeveMeeðeer³e De[LeUe Fl³eeoer De[LeUs ³esleele.
mJe:peeCeerJe ner YeeJeefvekeÀ, De®etkeÀ Je DeelceefJeéeemet DemeeJeer ueeieles. osnyeesueer ceO³es [ esUs,
leeW[, nele, Hee³e ns meJe& DeMeeeqyokeÀ mebosMee®es Jenve keÀjleele.
6.6 efJeÐeeHeerþer³e oerIees&Êejer ÒeMve
1) mebÒes2) mebÒes3) mebÒes4) vesle=lJe cnCepes keÀe³e les meebietve vesle=lJee®eer JewefMeäîes mHeä keÀje.
5)ÞeJeCe keÀewMeu³e meefJemlej mHeä keÀje.
6)MeeeqyokeÀ Je DeMeeeqyokeÀ mebÒes7)MeeeqyokeÀ mebÒe s8)DeMeeeqyokeÀ mebÒes9)efìHee efuene.
1) mebÒes2) DeewHe®eeefjkeÀ mebÒes3) Depe&uesKeve.
4) nsletkeÀLeve .
5) mecetn ®e®ee&.
6) cegueeKele.
7) meeojerkeÀjCe.
8) vesle=lJe.
9) mebIe GYeejCeer.
10) MeeeqyokeÀ mebÒes11) DeMeeeqyokeÀ mebÒes12) ÞeJeCe keÀewMeu³e.
13) pevemebJeeo.
14) mJe:peeCeerJe.
15) osnyeesueer.
munotes.in

Page 134

134vecetvee ÒeMveHeef$ekeÀe
met®evee : 1) meJe& ÒeMve mees[efJeCes DeefveJee³e&
2) GpeJeerkeÀ[erue DebkeÀ HetCe& iegCe oMe&efJeleele.
Òe. 1 De) Keeueerue mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje. (keÀesCel³eener 5) (15)
1) jepekeÀer³e nkeÌkeÀ
2) yeeuecepegjer
3) DeeHeÊeer efveJeejCe
4) DeeHeÊeer®eer leerJe´lee keÀceer keÀjCes
5) efceLekeÀ
6) leb$e%eeve
7) ceewefKekeÀ meb%eeHeve
8) mJe-peeCeerJe
efkebÀJee
ye) Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce (me$e -3) meeþer legcner meeoj kesÀuesu³ee ÒekeÀuHeeJej J³eeHekeÀ ìerHe
efuene.
Òe.2Devegmetef®ele peeleeR®es ceeveJeer nkeÌkeÀ keÀmes [eJeueues peeleele? l³eeb®³ee nkeÌkeÀeb®es j#eCe keÀjCeejs
keÀe³eos mHe<ì keÀje. (15)
efkebÀJee
DeHebie J³ekeÌleeR®es nkeÌkeÀ keÀmes [eJeueues peeleele? l³eeb®³ee nkeÌkeÀeb®es j#eCe keÀjC eejs keÀe³eos
mHe<ì keÀje.
Òe.3ceeveJe efveefce&le DeeHeÊeer keÀesCel³ee Deensle les meebietve l³ee®es HeefjCeece mHe<ì keÀje Je ceeveJe efveefce&le
DeeHeÊeer nesC³eeHetJeea Je nesTve iesu³eeveblej keÀe³e Keyejoejer I³eeJeer l³eeefJeÐee. (15)
efkebÀJee
DeeHeÊeeRvee leeW[ osleevee ceeveJeer nkeÌkeÀeb®³ee meboYee&le keÀesCeles ÒeMve efvecee&Ce nesleele les
GoenjCeeÜejs mHe<ì keÀje.
Òe.4Òee®eerve mebmke=Àleer (keÀeueKeb[) Je HeejbHeefjkeÀ keÀeueKeb[ele Peeuesu³ee efJe%eevee®³e e
efJekeÀemeeefJeefkebÀJee
DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee ceeveJeer peerJeveeJej nesCeeN³ee mekeÀejelcekeÀ Je vekeÀejelcekeÀ HeefjCeeceeb®eer
®e®ee& keÀje.
Òe.5meb%eeHeve cnCepes keÀe³e? YeeefefkebÀJee
meeojerkeÀjCee®eer J³eeK³ee efuentve meeojerkeÀjCee®es IeìkeÀ mHe<ì keÀje.
munotes.in